Biografia
Adam Mickiewicz (1798-1855) urodził się w Nowogródku lub w położonym pod tym miastem Zaosiu. Pochodził z drobnej szlachty, jednak ojciec – Mikołaj Mickiewicz – był prawnikiem, czynnym jako adwokat w sądach nowogródzkich. Młody Adam w latach 1807-1815 kształcił się w szkole ojców Dominikanów w Nowogródku, następnie na uniwersytecie w Wilnie przygotowywał się do zawodu nauczyciela. Pobierał stypendium, które zobowiązywało go po ukończeniu studiów do kilku lat pracy w szkole.
Wraz z przyjaciółmi (J. Czeczot, F. Malewski, T. Zan, J. Jeżowski) zajmował się samokształceniem, zwłaszcza w zakresie filologii klasycznej i literatury współczesnej. Należał do założycieli Towarzystwa Filomatów (1817), czyli z greki „miłośników wiedzy”. Była to tajna organizacja młodzieży o celach naukowych i literackich. Działała jedynie do roku 1823, gdy władze rosyjskie wykrywszy jej członków, rozpoczęły głośny proces i zesłania.
W roku 1822 ukazał się w Wilnie pierwszy tom Poezji – manifest polskiego przełomu romantycznego. Program zawarty w prologu i cykl Ballad i romansów korzystały z innych niż zalecane przez klasycyzm źródeł poezji (rodzima przyroda, podania, ludowe „dziwy” i cudowność). Kluczową rolę odgrywała tzw. prawda uczuć. Wkrótce ukazały się Dziady i powieść poetycka Grażyna. Badacze przyjmują, że Dziady to w dużej mierze utwór autobiograficzny, wyrażający m.in. miłość do Maryli Wereszczakówny.
W procesie Filomatów Mickiewicz został skazany na zsyłkę do centralnej Rosji. Udał się do Petersburga, stamtąd skierowano go administracyjnie do Odessy. W roku 1825 odbył owocną poetycko wycieczkę na Krym (Sonety 1826). W Moskwie i stolicy Imperium poznał elitę intelektualną Rosjan. Dyskusje o etyce zdrady i zemsty zapoczątkował Konrad Wallenrod (Petersburg 1828).
W maju 1829 Poeta mógł opuścić Rosję. Podróżował po Europie, bawił dłuższy czas w Rzymie. Na pogłębioną refleksję religijną wskazują wiersze z lat 1830-32 (np. Rozmowa wieczorna i Rozum i wiara). Wybuch Powstania był dlań zaskoczeniem, Mickiewicz nie spodziewał się też zwycięstwa (Do matki Polki, przed XI 1830). W Wielkopolsce znalazł się gdy przegrana była już pewna (VIII 1831). Stworzył kilka wierszy o Powstaniu, m.in. Redutę Ordona (1832).
W roku 1832, w Dreźnie powstaje część III Dziadów z Wielką Improwizacją. Dzieło sakralizuje historię Polski, której upadek nadaje jako ofiara odkupieńcza sens dziejom (mesjanizm polski). W Paryżu Mickiewicz włącza się w życie emigracji. Powstają Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (1832). Obok idealizacji Polski rozwija się krytyka cywilizacji Europy zachodniej. Od jesieni 1832 r. Poeta pracował nad Panem Tadeuszem (wyd. Paryż 1834). Jego zakończenie, w którym zaręczony z Zosią, na uczcie ku czci generałów Dąbrowskiego i Kniaziewicza, Tadeusz znosi poddaństwo i nadaje swym chłopom ziemię, kreśli wizję przyszłej Polski.
W roku 1834, wobec braku rewolucji europejskiej, Mickiewicz angażuje się w tzw. Domek Jańskiego – wspólnotę dążącą do pogłębienia życia religijnego, zawarł też związek małżeński. Wiele pracował, musząc utrzymać liczną rodzinę.
W roku 1839 objął katedrę literatury łacińskiej w Lozannie, rok później otrzymał katedrę literatury słowiańskiej w Collège de France. Wykłady paryskie stanowią autorską syntezę historiozofii romantycznej (misja narodów słowiańskich i Francji z jej darem napoleońskiego geniuszu czynu). W 1841 wykłady zawieszono, gdyż Mickiewicz propagował na nich doktrynę Towiańskiego.W lutym roku 1848 Poeta znalazł się w Rzymie. Tam stworzył Zastęp Polski – kilkuosobowy zalążek Legionu Mickiewicza. Program reform w odrodzonej Polsce wyłożył w Składzie zasad. W roku 1849 założył w Paryżu pismo lewicy francuskiej i emigrantów Tribune des Peuples, które redagował. Wybuch wojny krymskiej (1853) rozbudził nadzieje emigracji politycznej na polepszenie sytuacji w kraju. Jesienią 1855 Mickiewicz udał się do Stambułu, agitując na rzecz tworzenia jednostek złożonych z Polaków, Żydów i Kozaków, mających walczyć przeciw Rosji.
Zmarł niespodziewanie, zapewne na cholerę. Najpierw spoczął na cmentarzu polskim w Montmorency, zaś w 1890 został pochowany na Wawelu. Inspirował m.in. Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego, Cypriana Kamila Norwida i Stanisława Wyspiańskiego. Z jego twórczości czerpał również Czesław Miłosz.
Nowogródek, Wilno i Kowno
Adam Bernard Mickiewicz herbu Poraj urodził się w wigilię Bożego Narodzenia w położonym pod Nowogródkiem Zaosiu lub w samym Nowogródku roku 1798 (24.12.1798), zmarł zaś 26 listopada 1855 w stolicy Imperium Otomańskiego, Konstantynopolu. Pochodził z rodu drobnej szlachty, ojciec – Mikołaj - był adwokatem przy sądach w Nowogródku. Matka – Barbara z Majewskich – była córką ekonoma pobliskiego majątku Czombrów (tamtejszy dwór jest wskazywany jako prototyp Soplicowa). W latach 1807-1813 uczył się w dominikańskiej szkole powiatowej, w roku 1815 rozpoczął studia na Wydziale Literatury Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego, gdzie dominowały tendencje klasycystyczne i oświeceniowe. Pobierał stypendium, które łagodziło sytuację majątkową rodziny po śmierci ojca w roku 1812. Stypendium to, wypłacane dzięki podjęciu nauki w Seminarium Nauczycielskim Uniwersytetu, wiązało się z obowiązkiem wykonywania przez kilka lat zawodu nauczyciela. W latach 1819-1823, uzyskawszy tytuł magistra, uczył historii, literatury i prawa w szkole powiatowej (gimnazjum) w Kownie. W 1822 uzyskał też tytuł magistra filozofii. Został inicjowany na czeladnika wolnomularskiego.
Studia na wysokim poziomie dały młodemu Mickiewiczowi dobrą formację humanistyczną, szczególnie w obszarze literatury łacińskiej i greckiej (Gotfryd Ernest Groddeck, por. też np. wiersz Na pokój grecki z tomu I Poezyj). Słuchał również wykładów Lelewela oraz teoretyka wymowy i poezji L. Borowskiego. Dodatkowe wiadomości zdobywał w drodze pracy samokształceniowej i przy pomocy lektur dotyczących filozofii i literatury. Był jednym z założycieli powstałego w roku 1817 Towarzystwa Filomatów, w którego prace zaangażował się chętnie jako organizator. Dokumentacją tej aktywności Mickiewicza są pisma filomatyczne o charakterze organizacyjnym jak i utwory literackie, rozprawki i recenzje prezentowane i dyskutowane na zebraniach Towarzystwa. Z okazji imienin filomatów powstawały żartobliwe wiersze w duchu burszowskim zwane jambami. Towarzystwo przekształciło się w organizację spiskową. Wraz z powstałym w 1822 Zgromadzeniem Filaretów i Promienistymi stanowiło ważną formę pracy edukacyjnej i formacji patriotycznej.
W swych pierwszych poezjach kontynuował formy i kanony poetyki klasycystycznej, znanej ze studiów. Zaliczyć tu trzeba przeróbki i przekłady Woltera powstałe w roku 1817 (Mieszko, książę Nowogródka, ogłoszony we fragmentach w 1908 i 1925 roku, zaś w całości dopiero w roku 1948, Pani Aniela, opublikowana w 1910; Dziewica z Orleanu, z której zachowała się z niezakończonym przekładem pieśń V, opublikowana w roku 1921). Wtedy też powstało zabawne heroikomiczne „poemko” Kartofla z lat 1819-1821 (opubl. w 1948) oraz Warcaby z lat 1819-1822, opublikowane zaś w roku 1822. Jako pierwszy ukazał się drukiem utwór Zima miejska w Tygodniku Wileńskim z 1818. W tym najwcześniejszym okresie Mickiewicz tworzył również poezje programowe, pozostające stale pod znacznym wpływem poetyki klasycyzmu: Już się z pogodnych niebios, Oda do młodości oraz naśladująca poezję burszowską Pieśń Filaretów, opublikowana bezimiennie pt. Anakreontyk w piśmie Motyl z roku 1828. Również anonimowo ukazała się w roku 1822 pochwała historii Do Joachima Lelewela, ujęta w formę zarysu dziejów powszechnych.
Wykonywanie zawodu nauczyciela w kowieńskiej szkole stało się dla Adama Mickiewicza pewnego rodzaju praktycznym sprawdzianem i źródłem doświadczeń idei filomackich. Do rozczarowania nauczycielskiego szybko dołączyło dokuczliwe osamotnienie, a zwłaszcza smutek po śmierci matki w roku 1820 oraz rozgoryczenie wywołane związkiem małżeńskim Maryli Wereszczakówny. Gwałtowne uczucie do Wereszczakówny wpłynęło w dużym stopniu na twórczość Mickiewicza, tematycznie wiążą się z nim m.in. IV. cz. Dziadów, Upiór, wiersze Do M*** incip. Precz z moich oczu…, z 1823, druk w Dzienniku Warszawskimz 1826, Do ***. Na Alpach w Splugen z 1829, opublikowane w tomie 3 Poezji (1833).
W roku 1822 ukazał się w Wilnie pierwszy tom Poezji z Balladami i Romansami oraz Wierszami różnymi (Hymn na dzień Zwiastowania N.P. Maryi, Żeglarz, Warcaby, sonet Przypomnienie). Przedmowa zawierała apologię poezji romantycznej, której korzeni Autor doszukiwał się w średniowieczu zachodnioeuropejskim, zaliczając do niej również poezję ludową w ówczesnym tego słowa rozumieniu. Tematycznie i stylistycznie nawiązał do folkloru współczesnego sobie chłopstwa, stąd i uznanie dla innowacyjnego charakteru zbioru, a co za tym idzie przyjęcie roku 1822 jako rozpoczynającego przełom romantyczny w literaturze polskiej. W następnym roku ukazał się drugi tom Poezji, gdzie znalazła się Grażyna oraz Dziady cz. II i IV.
Spiski, więzienie i łagodna kara
Od 4 listopada 1823 do 3 maja 1824 roku Mickiewicz był więziony w klasztorze bazyliańskim w Wilnie w związku postępowaniem karnym przeciwko filomatom. Za udział w zakazanych tajnych stowarzyszeniach i szerzenie propagandy niepodległościowej nałożono nań obowiązek pracy nauczycielskiej w środkowych guberniach Imperium. Jednakże z przyczyn politycznych zatrudnienia jako nauczyciel nie otrzymał, zaś jesienią 1824 opuścił Litwę. Przez kwartał bawił w Petersburgu, gdzie poznał m.in. K. Rylejewa i A. Biestużewa oraz malarza J. Oleszkiewicza. Wraz z Jeżowskim i Malewskim otrzymał administracyjny nakaz udania się do Odessy. Tam przebywał od marca do listopada 1825 roku, jesienią odwiedził Półwysep Krymski. Podczas tej podróży powstał cykl Sonetów Krymskich i Odeskich. Nawiązał romans z Krystyną Sobańską. Od grudnia 1825 do kwietnia 1828 mieszkał w Moskwie, mając etat w kancelarii generała-gubernatora Dmitrija Golicyna. Pozostawał w bliskich relacjach z Malewskim, zaprzyjaźnił się również z pianistką M. Szymanowską. Planował ślub z poetką i malarką K. Jaenisch. Cieszył się już sławą i charyzmą wybitnego poety, znanego zwłaszcza z improwizacji (zob. np. w t. I Poezyj wileńskie jeszcze Ułamki z improwizacyj). Tym samym wszedł w kręgi rosyjskiej elity literackiej i intelektualnej Moskwy i Petersburga. Znał m.in. Puszkina, Polewoja, Wiaziemskiego, księżną Wołkońską, Żukowskiego. W styczniu 1828 w stolicy Imperium ukazał się pisany właśnie w Moskwie Konrad Wallenrod, rok później wyszły Poezje w dwóch tomach. Poprzedzała je ważna przemowa polemiczna O krytykach i recenzentach warszawskich. Tomy zawierały wiersze napisane w Rosji: Czaty, Trzech Budrysów, Farys. Dzięki pomocy zaprzyjaźnionych Rosjan Mickiewiczowi udało się uzyskać paszport (mimo ostrzegawczej opinii Nowosilcowa, dostrzegającego bardzo trafnie antyrosyjską wymowę Konrada Wallenroda) i wypłynąć z Kronsztadu 27 V 1829. Z Rosji Mickiewicz wyjeżdżał już jako przywódca polskich romantyków.
Kształcące podróże
W toku swej podróży po Europie zachodniej odwiedził Berlin, gdzie słuchał wykładów Hegla, poznał tam również S. Garczyńskiego. Bawiąc w stolicy Saksonii poznał generała Kniaziewicza, za w Pradze V. Hankę. Przybywszy do Karlsbadu zaznajomił się z A.E. Odyńcem, który stał się towarzyszem dalszej podróży (zob. Listy z podróży). Zawędrowawszy do Weimaru, gościli u Goethego, w Bonn zaś spotkali się z A.W. Schleglem. Przez szwajcarskie Alpy przybyli do Lombardii, zwiedzili Wenecję i Florencję, by stanąć w Wiecznym Mieście 18 listopada 1829 roku. Dzięki księżnej Zineidzie Wołkońskiej przed Mickiewiczem otworzyły się drzwi arystokratycznych salonów. Poeta poznał m.in. przyszłego Napoleona III. Plany małżeństwa z hrabianką H.E. Ankwiczówną nie powiodły się ze względu na sprzeciw jej rodziców. Trwała znajomość z Garczyńskim, malarzem W. Stattlerem oraz księdzem Chłoniewskim. Dzięki temu duchownemu Poeta zainteresował się bliżej zagadnieniami religijnymi, co znalazło odzwierciedlenie w utworach takich jak Aryman i Oromaz, gnomicznych Zdaniach i uwagach z dzieł Jakóba Boehme, Anioła Szlązaka i Saint-Martina oraz wierszu Arcymistrz (opublikowany w 1836). Arymana... i Arcymistrza zalicza się do liryków rzymskich, obok nich dawniej uznawano za powstałe w Mieście również Rozmowę wieczorną oraz Rozum i wiarę, jednakże nowsza nauka kwestionuje ten pogląd, stawiając hipotezę o napisaniu ich w Dreźnie wraz z wierszem Mędrcy. Wszystkie te utwory doczekały się publikacji w trzecim tomie Poezji, wydanym w roku 1833. Hrabianka Ankwiczówna stała się pierwowzorem Ewy z III cz. Dziadów oraz Ewy Horeszkówny z Pana Tadeusza. Do niej są również adresowane wiersze Do mego cziczerone w Rzymie (opublikowany pośmiertnie w 1860) oraz Do H***. Wezwanie do Neapolu zawarte w trzecim tomie Poezji. Ewa czyli Henryka Ankwiczówna pojawia się też w wierszu Sen w Dreźnie, który jak sam Twórca wyjaśniał, był zapisem snu „w Dreźnie 1832 r. 23 marca, który ciemny i dla mnie niezrozumiały. Wstawszy, zapisałem go wierszem. Teraz, w roku 1840, przepisuję dla pamięci”. Po wyprawie do Neapolu i na Sycylię, Mickiewicz z Odyńcem wyjechali do Genewy (1 lipca 1830 r.). W trakcie podróży powstał wiersz Do matki Polki. W Szwajcarii Poeta wybrał się na wycieczkę po kraju w towarzystwie Zygmunta Krasińskiego. Powrócił samotnie do Rzymu, gdzie dowiedział się o wybuchu powstania w Królestwie Kongresowym.
Paryżanin z konieczności
Realizacja zamiaru przyjazdu na tereny kontrolowane przez rząd powstańczy odwlekała się. Można sądzić, że przyczyny tej zwłoki były dość jasne: młody poeta był całkowicie zbędny w administracji wojennej, tym bardziej że jedynym jego doświadczeniem zawodowym była praca pisarska i dydaktyka. Ponadto stan wojny i pobyt w narażonej na oblężenie Warszawie był niebezpieczny dla uzdolnionego twórcy, który o wiele bardziej przydatny był na bezpiecznej emigracji, gdzie mógł swobodnie pisać, publikować i przemawiać, integrując tym samym elity intelektualne stronnictw polskich na wygnaniu. Stąd dopiero w czerwcu 1831 roku przyjechał do Paryża (na polecenie poselstwa (legacji) polskiej, z którą pozostawał w kontakcie). Ze sfałszowanym paszportem, przez Lipsk i Drezno, dotarł do Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Ponoć próbował nielegalnie przedostać się na teren Królestwa, jednak postąpił roztropnie i wobec klęski militarnej armii polskiej, przedsięwzięcia zaniechał. Owocem pobytu przez kilka miesięcy w wielkopolskich dworach była, poza romansem z K. Łubieńską, ballada Ucieczka, opublikowana w Poezjach z 1832 r. oraz wiersze inspirowane Powstaniem: Śmierć pułkownika (opubl. w Melodies polonaises W. Sowińskiego w 1833); Nocleg (Pokłosie 1852), a zwłaszcza pierwsza redakcja Reduty Ordona. W marcu 1832 Poeta wyruszył do Drezna, gdzie bawił przez trzy miesiące wśród licznej Polonii (Odyniec, Garczyński, Ignacy Domejko, A. Gorecki, K. Potocka, Wincenty Pol). Intensywnie pracował: powstała wtedy III część Dziadów, wiersze Mędrcy, Śniła się zima, Pieśń żołnierza (Pieśń pielgrzyma). Poeta przełożył też fragmenty Giaura Byrona. Stolicę Sasów opuścił w końcu czerwca 1832 roku, kierując się ku Paryżowi, gdzie dotarł w grupie emigrantów 31 lipca 1832 roku. Po drodze był podejmowany przez niemieckich sympatyków polskiego wystąpienia przeciwko carowi.
W Paryżu spędził Mickiewicz większość swego emigracyjnego życia. Ze środowiskiem intelektualistów i uczonych francuskich zintegrował się dość słabo, chociaż poznał wielu jego przedstawicieli, przyjaźnił się z rzeźbiarzem P.J. Davidem d’Angers, w pierwszych latach emigracji często spotykał się z ks. de Lamennais oaz Ch. de Montalembertem. Propagatorką twórczości Adama Mickiewicza stała się Georges Sand.
Włączył się w prace Towarzystwa Literackiego, Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich, Towarzystwa Pomocy Nauk. Współpracował ponadto przez jakiś czas z Komitetem Narodowym Polskim Joachima Lelewela, jednakże nie przystał do żadnego z emigracyjnych stronnictw politycznych. Manifestem przekonań ideologicznych i politycznych Poety stały się przede wszystkim Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. W 1833 Mickiewicz podjął się również redakcji Pielgrzyma polskiego, który zawierał zresztą głównie jego publikacje. Na łamach tego pisma głosił perspektywę bliskiego przewrotu o ogólnoeuropejskim zasięgu, wskazywał też na związek sprawy polskiej (w ujęciu emigracji) z aspiracjami i dążeniami wolnościowymi innych, kształtujących się, narodów europejskich w sensie nowoczesnym. Wskazywał, na potrzebę zachowania przez emigrantów zgody i gotowości żołnierskiej (emigranci jako awangarda i esencja aktywizmu narodowego). W roku 1835 ukończył przekład Giaura Lorda Byrona, pisał również Pana Tadeusza.
W lipcu 1833 wyjechał do Szwajcarii, by zajmować się poważnie chorym Garczyńskim, który zmarł w Awinionie 20 września 1833 roku. Po powrocie do Paryża, rozczarowany brakiem rewolucji europejskiej, pracował nadal nad epopeją narodową. Zniechęcił się do politycznych sporów emigracji, odsuwając się przy tym od życia publicznego. Chętnie natomiast sięgał po literaturę mistyczną czy też gnostycką. W tym kierunku oddziaływał też na wychodźstwo polskie: współzakładał Towarzystwo Braci Zjednoczonych (1834). 22 lipca 1834 pojął za żonę poznaną w Moskwie córkę pianistki Celinę Szymanowską. W latach 1835-50 para doczekała się szóstki dzieci, jednak położenie materialne rodziny było ciężkie, zwłaszcza ze względu na okresowy brak stałych dochodów Poety. Mickiewicz próbował również swych możliwości w twórczości scenicznej po francusku. Starał się o wystawienie w stolicy Francji sztuki historycznej Les confederes du Bar (Konfederaci Barscy). W brulionie zachował się fragment dramatu Jacques Jasiński, ou les deux Polognes, nad którym Mickiewicz pracę rozpoczął w roku 1836 (ogł. 1867, tł. pol. Jakub Jasiński czyli dwie Polski, 1866).
Można za Zofią Stefanowską powiedzieć, że twórczość poetycka Wieszcza niemalże dobiega końca wraz z napisaniem Pana Tadeusza. Z kolejnych lat mamy, poza cyklem Zdań i uwag, wiersze refleksyjne (zwłaszcza liryki lozańskie), bajki Żona uparta oraz Golono strzyżono (obie ukazały się w 1861). Mickiewicz pracował również nad syntezą dziejów Polski, jednakże napisał w latach 1835-38 jedynie pierwsze księgi (wyd. w 1868 jako Pierwsze wieki historii polskiej).
Polityk, wykładowca, Brat Adam
W listopadzie 1839 przystąpił do wykładania literatury polskiej w lozańskiej Akademii, wkrótce jednak z pracy zrezygnował, udając się do Paryża. Tam w roku 1840 objął nowo powstałą katedrę literatury słowiańskiej w College de France. Wykłady Mickiewicza z literatury słowiańskiej cieszyły się szerokim zainteresowaniem środowiska intelektualistów paryskich i emigracji polskiej. Na wykłady przychodzili też Rosjanie. Wraz z przyjaciółmi – J. Micheletem i E. Quinetem – Poeta-Profesor stanowił swego rodzaju demokratyczną opozycję akademicką wobec monarchii lipcowej. Wkrótce jednak kierunek ideowy wykładów, szczególnie zaś propagowanie nauk Andrzeja Towiańskiego (kurs III i IV wykładów) wraz z demonstracjami słuchaczy, natrafiły na krytyczne głosy płynące z prasy tak polskiej jak i francuskiej. Już w maju 1844 władze uniwersyteckie Mickiewicza zawiesiły.
Andrzeja Towiańskiego Mickiewicz poznał w roku 1841, podczas pogorszenia się stanu zdrowia żony. Towiański miał ją uleczyć z zaburzeń psychicznych. Bodźcem do fascynacji „towiańszczyzną” zdaje się być przede wszystkim poczucie narastającego bezsensu i degradującego oddziaływania emigracyjnej wegetacji, nie tylko w sensie ekonomicznym. Nauki Towiańskiego były również w wielu punktach zgodne z własnymi mesjanistycznymi wyobrażeniami Mickiewicza i spodziewaniem się „wielkiego objawienia” i odnowy życia świata jako takiego (inspiracje myślą Joachima z Fiori i Jakuba Boehme?). Można tu mówić o eskapizmie, ale i gnostyckiej wierze w immanentyzację eschatonu (w sensie E. Voegelina). Wobec tego Mickiewicz chętnie przystąpił do „Sprawy Bożej”, obejmując przy tym kierownictwo paryskiego Koła towiańczyków po wydaleniu przywódcy ruchu z Francji. Wiosną 1846 nastąpił rozłam, zaś Poeta założył własne Koło, którym kierował w 1847. Nadał naukom Towiańskiego charakter bardziej radykalny w aspekcie społecznym i politycznym. Zaprzyjaźnił się również z pisarką amerykańską M. Fuller, opowiadającą się za emancypacją kobiet.
Mickiewiczowski skład zasad
W lutym 1848 roku Mickiewicz przybył do Rzymu ze swego rodzaju wizytą ad limina Apostolorum. Stanął przed Piusem IX, wzywając papieża do objęcia przywództwa nad ruchami ludowymi ogarniającymi Europę. Zachowanie to miało bądź charakter demonstracji, bądź świadczyło o naiwności politycznej Wieszcza (w roku 1848 jego dzieła L’Église officielle et le messianisme jak również L’Église et le Messie znalazły się na kościelnym indeksie ksiąg zakazanych). Mimo braku papieskiego poparcia, a może też dzięki temu, 29 marca udało się Poecie zebrać kilkunastu ochotników i utworzyć Zastęp polski, który miał stanowić zalążek Legionu Polskiego. Jego cele ideowe Mickiewicz ogłosił w Składzie zasad, który ukazał się szybko po włosku (datowany na 29 marca 1848), po polsku zaś dopiero w roku 1875.
Znalazły się tam bardzo ogólne postulaty radykalnych reform demokratycznych w bliżej niedookreślonej „przyszłej Polsce”. Nie odbiegały one od ogólnikowych programów innych stronnictw lewicowych i demokratycznych epoki: nadanie ziemi włościanom (rodzaj opiekuńczego agraryzmu zdaje się sugerować pkt. 13: „Każdej rodzinie rola domowa pod opieką gminy. Każdej gminie rola gromadna pod opieką narodu”), zniesienie poddaństwa, emancypacja kobiet, prawa obywatelskie dla Żydów ( pkt. 10 „Izraelowi, bratu starszemu, uszanowanie, braterstwo pomoc na drodze ku jego dobru wiecznemu i doczesnemu. Równe we wszystkim prawo”), kwestia ważna zwłaszcza w zaborze rosyjskim). Skład zawierał też elementy mesjanistyczne, w kontekście politycznym i militarnym 1848 roku (pkt. 15: „Pomoc polityczna, rodzinna, należna od Polski bratu Czechowi i ludom pobratymczym czeskim, bratu Rusowi i ludom ruskim. Pomoc chrześcijańska wszelkiemu narodowi jako bliźniemu”). Mickiewicz, stanąwszy na czele swego Zastępu był manifestacyjnie witany przez zwolenników poglądów demokratyczno-liberalnych (m.in. w Mediolanie, gdzie Rząd Tymczasowy zatwierdził projekt legionu polskiego na służbie lombardzkiej). Nie wiadomo, czy Poeta zdawał sobie sprawę ze swej realnej pozycji klienta silniejszych, zwłaszcza w dłuższej perspektywie czasowej. Wrócił szybko do Paryża, gdzie zabiegał o środki i agitował na rzecz utrzymania ideowego charakteru legionu, który brał udział w działaniach wojennych aż do lipca 1849 roku (por. losy legionistów napoleońskich). Wspólnie z grupą emigrantów rozmaitych narodowości oraz przedstawicielami lewicy francuskiej, powołał do istnienia dziennik La Tribune des Peuples (Trybuna Ludów), stając się zarówno jego redaktorem naczelnym jak i publicystą. Program społeczny pisma można określić jako radykalny, bliski koncepcjom socjalistycznym, w tym i marksistowskim. Rysem indywidualnym była jednak wiara w żywotność idei napoleońskiej (por. Pan Tadeusz), w której Wieszcz widział szansę rewolucyjnej transformacji porządku ustrojowego, a co za tym idzie prawnego i społecznego całej Europy kontynentalnej. Po manifestacji antyrządowej z 13 czerwca i zawieszeniu działalności pisma, ukrywał się przed represjami, zaś 15 października w rezultacie interwencji rosyjskiej, był zmuszony wraz z innymi Polakami ustąpić ze składu redakcji Trybuny.
Po zamachu stanu z roku 1851, Mickiewicza objęto dozorem policyjnym i ostatecznie usunięto z College de France. Poeta pracował w Bibliotece Arsenału, jednak jego aspiracje polityczne ożywiły się w związku z przystąpieniem Francji Napoleona III do wojny krymskiej w roku 1854. Wraz ze swym uczniem i sekretarzem A. Levym udał się jesienią 1855 do Stambułu, gdzie miał wspierać swą powagą poety-geniusza werbunek do legionów polskich, mających ruszyć do walki z Rosją. Podejmował zabieg o rozbudowę formacji Kozaków Otomańskich, jednocześnie pozostawał w konflikcie z W. Zamoyskim, zmierzającym do podporządkowania całości jednostek polskich swemu dowództwo, a co za tym idzie linii politycznej Hotel Lambert. Niespodziewana i nagła śmierć Mickiewicza spowodowała spekulacje o otruciu. Jednakże przyczyną zgonu była choroba: zapewne cholera, choroba wirusowa bądź udar mózgu. Zwłoki przewieziono do Francji, gdzie uroczyście złożono je na cmentarzu w Montmorency. W roku 1890 szczątki Wieszcza trafiły do wawelskiej krypty w bazylice archikatedralnej, gdzie Poeta spoczął obok Piastów i Jagiellonów.
Wydawcą spuścizny i biografem Poety był jego syn, Władysław (1838-1926). Żył w Paryżu, zajmował się również publicystką i przekładami. Rozwijał żywą działalność patriotyczną, np. pomoc dla Powstania 1863 roku, cieszył się opinią „ambasadora Polski”. Współpracował z sekretarzem Ojca A. Levym, który wpoił mu kult Poety i jego ideałów. W latach 1899-1926 kierował Biblioteką Polską w Paryżu, przy której założył w roku 1903 Muzeum Mickiewicza. Cenne informacje biograficzne zawiera jego Żywot Adama Mickiewicza w czterech tomach, wydany w latach 1890-1895, idealizujący jednak (kosztem faktografii) postać Rodzica, czego skutkiem było „odbrązawianie”, zainicjowane formalnie przez Tadeusza „Boya” Żeleńskiego w roku 1929 (Brązownicy).
Kontekst twórczości Mickiewicza
Romantyzm widział w historii sferę przejawiania się dziejów duchowych człowieka jako takiego, jednocześnie jednak uświęconą jako pole i domena działania Opatrzności. Współdziałanie Boga z człowiekiem, wzajemny dialog o transformującym charakterze, dokonywały się właśnie w procesie dziejowym, którego struktura i przebieg jest epifanią rządów Opatrzności boskiej. Historia to moralno-religijny plan zbawienia. Stąd też i „człowiek wieczny” z paryskich prelekcji Adama Mickiewicza nie jest podmiotem stojącym poza historią tu i teraz, historią ziemską. Jest jednocześnie i ukształtowany właśnie przez nią, jak i powołany do jej dalszego kształtowania za sprawą zdolności transgresji tego, co przeszłe (jako wzorca), przez umiejętność wnioskowania (integralną racjonalność) w oparciu o wielowiekowe doświadczenia (pamięć jako dydaktyka).
Wobec tego doświadczenie historyczne narodu, Europy, jak też i całej ludzkości (potencjalnie) nie były dla romantyków martwą, zamkniętą kartą. Wpływały stale, w widoczny sposób, na życie każdego (por. historyzm G.B. Vico). Biografia powtarza w skrócie historię świata (Ralf Waldo Emerson). Stąd i aktywizm prometejski, tak charakterystyczny dla Mickiewicza od okresu filomackiego aż po Stambuł. Wieszcz podążał za sformułowanym przez siebie imperatywem moralnym z prelekcji paryskich, mówiącym o bezwzględnym nakazie działania w dziejach i dla przekształcenia dziejów (wykład z 30 kwietnia 1844: „Jeśliś jeszcze nie odbył swojej wojny krzyżowej i swojej Rewolucji francuskiej [oba te procesy historyczne są zatem ulokowane na jednej linii progresywnego rozwoju, nie zaś w opozycji jak np. u myślicieli tradycjonalistycznych XIX wieku] pospiesz się, bo inaczej nie będziesz mógł iść wraz z pokoleniem dzisiejszym”.
Samo wzięcie udział w procesie dziejowym to swego rodzaju inicjacja, oświecenie i narzędzie formacyjne, które nie może być zastąpione np. pracą naukową czy aktywnością li tylko poznawczą: „Zbudować swą świątynię i odbyć swą wojnę krzyżową to coś więcej, niż przeczytać opis świątyni i historię wojen krzyżowych” (wykład j.w.). Potwierdzenie poznania idei przez wielki czyn to konieczny element romantycznego, więc aktywistycznego, rozumienia historii jako wszechogarniającego procesu. W historiografii romantycznej zderzały się wobec tego poglądy heroistyczne, widzące w wybitnej jednostce („Król-Duch”, Napoleon Bonaparte jako tryumfator wręcz baśniowy) osobę zdolną do realnego kierowania przemianami świata i sterowaniem biegiem dziejów (demiurg dziejowy). Rolę zbiorowego herosa-kreatora przyznawano również zbiorowości (naród, masy ludowe itp.). U Adama Mickiewicza widać interesującą syntezę obu tych poglądów, mającą mocne zakorzenienie w kulturze szlacheckiej i tradycjach ustrojowych I Rzeczypospolitej (monarcha ludzi wolnych, prawy wódz broniący res publica wraz ze szlachtą-obywatelami). Ważna jest tu wypowiedź Konrada z Wielkiej Improwizacji: „Ja kocham cały naród! – objąłem w ramiona/ Wszystkie przeszłe i przyszłe jego pokolenia … Ja i ojczyzna to jedno. /Nazywam się Milijon - bo za milijony/ Kocham i cierpię katusze” Mickiewicz wyraził tu również koncepcję ocalenia Ojczyzny poprzez internalizacje „zabitej Polski”, jej od-abstrahowanie, przekształcenie w konkret, w element „ja”, składnik życia duszy, intymnego i „rezydualnego” warunku sine qua non codziennego życia (Polska jako pokarm? Polska jako „narząd idealny”?; por. też uwagi Norwida we Wspomnieniach weneckich).
Ewolucja mesjanizmu Mickiewiczowskiego przebiegła od, wykorzystującej na sposób dość gnostycki elementy nauczania Kościoła, nauki o Chrystusowym posłannictwie Polski i jej pielgrzymstwa w Księgach narodu… aż do zaprezentowanego w wykładach paryskich pojęcia „mężów bożych”, czyli wieszczów i mędrców, podających zbawienną doktrynę – „klucz do świata”, której realizatorami staje się człowiek czynu, wprowadzający nowe objawienie (urzeczywistnienie eschatonu tu i teraz). Podobną ewolucję można obserwować i u Słowackiego (od „Winkelrieda narodów” do genezyjskiej koncepcji „królów-duchów”).
Wyraźna jest u Mickiewicza opozycja wobec oświeceniowego mechanicystycznego materializmu (por. mechaniczną perfekcję carskiej parady- baletu despotyzmu w Dziadach). Natura, w tym i każdy człowiek-indywiduum, jest w rzeczywistości zawsze żywa, prześwietlona przez boskiego Ducha, ożywiającego świat i człowieka, zwłaszcza o ile ten ostatni ma podświadomy kontakt z „organizmem uniwersalnym”. W ten sposób wypowiada się również Gustaw w IV części Dziadów: „Świat ten jest bez duszy? / Żyje lecz tylko żyje jak kościotrup nagi (…) Albo jest to coś na kształt wielkiego zegaru/ Który obiega popędem ciężaru? (…) Gdyby z twych oczu ziemskie opadło nakrycie/ obaczyłbyś niejedno wkoło siebie życie” (ww. 1192-1196; 1209-1212). Człowiek to mikrokosmos, rekapitulacja wszechświata (makrokosmosu). Oderwanie od natury to, jak przyjmowali romantycy za Schillerem, źródło nieszczęścia ludzkości cywilizowanej, zaś tęsknota za utraconą jednością ze światem, przeżywaną przez „człowieka naiwnego” to istotny wątek romantycznego przeżywania natury. Podobnie „średniowiecze”, szczególnie dla polskich twórców romantycznych sprzed 1831 roku, nie było kategorią naukową, lecz odsyłało do „ogólnikowej” rodzimej „dawności”, stawianej w opozycji do epoki scjentystycznej „cywilizacji” i wiary w sterylny rozum, czyli duchowi XVIII i XIX wieku. Obok opozycji wobec klasycyzmu i jego epigonów, najbardziej znanej ze sceny VII w III części Dziadów, mamy sprzeciw w stosunku do sentymentalizmu, próbującego konstruować tabu tematów „niewłaściwych – ostrych” (brutalne realia) i pożądanych – „łagodnych” (eskapizm „świątyń dumania” i stylizowanych pejzaży). Podobny rozdźwięk między twórczością wybitną i wymagającą intelektualnie (Mickiewicz, Słowacki, Krasiński) a „popularnym romantyzmem” ujawni się i w latach po Powstaniu Listopadowym, aż po tzw. powieść biedermeierowską.
Przykładem romantycznej periodyzacji historii Polski, łączącym, co szczególnie cenne, perspektywę i historiograficzną i mesjanistyczną, jest podział przyjęty w Pierwszych wiekach historii polskiej Mickiewicza. W ukończonej części Poeta przedstawił dwie epoki „najdawniejsze”: mityczną, obejmującą czasy pogańskiej Lechii oraz epokę wielkich władców chrześcijańskich – Piastów-herosów aż po rok 1138. Władcy ci za cały naród żyli, będąc w organicznym i mistycznym związku z całością narodu jeszcze mało rozwinionego. Stanowili zatem swego rodzaju głowę narodowego ciała mistycznego, któremu otwarli wrota do Prawdy chrześcijaństwa, uświadamiającej dziejową misję Polski. W dobie Jagiellonów i monarchii elekcyjnej, powołanie bohaterskie Polski przejmuje cały stan szlachecki … który ma wziąć [od chylącej się ku ziemi Christianitas Europy zachodniej] miecz krucjaty. Jednak, w czym przejawia się mickiewiczowski demokratyzm, szlachta swój potencjał zmarnowała, zaś dalszą pracę zostawia młodszemu bratu – ludowi polskiemu. Ojczyzna, na której niwie ma pracować ów Lud to suma dorobku ludzkiego, istota bycia człowiekiem – Polakiem, na plan dalszy wobec tego odchodzą struktury władzy, struktury państwowe czy militarne (por. Konrad Wallenrod, Pan Tadeusz oraz romantyczne obrazowanie konfederacji barskiej i legionów Dąbrowskiego m.in. w koncercie Jankiela i całej księdze XII Pana Tadeusza). Podobnie odchodzi i blaknie utożsamianie narodowości z „krwią i ziemią” albo tym bardziej z mową (por. Przedświt Zygmunta Krasińskiego).
Twórczość Adama Mickiewicza, zarówno poezje jak i prace historiozoficzne i naukowe trudno zamknąć w sztywnych ramach klasyfikacji. Korzystał z wzorców klasycystycznych, zachowywał wierność realiom, nie porzucił odwoływania się do rozumu ludzkiego, jednak zintegrowanego z całością ludzkiej osobowości, w tym sferą emocji i intuicji. Nauka zwraca jednak uwagę na pewne osłabienie potencjału poetyckiego Autora wraz z upływem lat na emigracji i angażowaniem się w ruch Andrzeja Towiańskiego oraz w życie polityczne na obczyźnie jako takie.
Rafał MarekLiteratura:
Wikipedia, s.v. Adam Mickiewicz, https://pl.wikipedia.org/wiki/Adam_Mickiewicz
Maria Janion, Maria Żmigrodzka, Romantyzm i historia, PIW, Warszawa 1978;
Andrzej Z. Makowiecki, s.v. Władysław Mickiewicz [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. I, s. 665-666;
Zofia Stefanowska, s.v. Adam Mickiewicz [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-5, vol. I, s. 663-665.