Fabuła czwartej części „Dziadów” Adama Mickiewicza opiera się na dialogu między dwoma postaciami: widmem Gustawa a grekokatolickim Księdzem. Nie jest to jednak tylko zestawienie charakterów i poglądów dwóch osób, a polemika między odmiennymi światopoglądami następujących po sobie epok: oświecenia i romantyzmu. Stojący po stronie tego drugiego Gustaw reprezentuje sobą idealizm, emocjonalność i prym ducha. Z kolei Ksiądz to zwolennik racjonalizmu wraz z jego prymem rozumu, stoicyzmu i doświadczenia.
Spis treści
Gustaw-Pustelnik jest uosobieniem podejścia romantyków do życia i świata. Jego postawa nacechowana jest idealizmem, który zakłada stawianie tego, jak być powinno, ponad rzeczywistością doczesną i jej ograniczeniami. Idealizm ten Gustaw wyraża podczas swojego monologu o książkach zbójeckich, wskazując na to, że prawdziwym powodem takiego podejścia jest pragnienie czegoś więcej niż przyziemne zadowolenie czy pragmatyczne myślenie. Idealizm romantyczny, którego jest przedstawicielem, to sprzeciw wobec przeciętności i codziennej prozaiczności, a zarazem poszukiwanie wyższych, uniwersalnych wartości. Uczucia stają się dla niego głównym narzędziem poznania i rozumienia świata, zastępując chłodny racjonalizm. Romantyczne kierowanie się przeczuciem i intuicją pozwala bohaterowi widzieć rzeczywistość w sposób subiektywny, co stanowi dla niego klucz do prawdy. Światopogląd Gustawa jest więc całkowicie indywidualny, wywodzący się z jego osobistych doświadczeń, odczuć i przekonań. W tym kontekście odrzuca on rozum jako uniwersalną miarę rzeczywistości, uważając, że jedynie duch i emocje mogą odkryć prawdziwy sens istnienia.
Jednym z najważniejszych elementów romantycznego światopoglądu Gustawa jest prymat ducha nad materią. Bohater wierzy, że materialne prawa, które można zmierzyć i wyjaśnić logiką, nie mają prawdziwego znaczenia – prawdziwa wartość tkwi w duchu i uniwersalnej prawdzie, która nadaje sens rzeczom i zdarzeniom. To przekonanie znajduje wyraz w jego prośbie do Księdza o przywrócenie obrzędu „dziadów”.
Postać Księdza w dramacie reprezentuje racjonalistyczne podejście, które może wydawać się nietypowe, zważywszy na jego duchowny status. Jego postawa jest wyrazem oświeceniowego nurtu myślowego, stawiającego rozum i naukę ponad emocjami i mistycyzmem. Ksiądz w rozmowie z Gustawem podważa nadnaturalny charakter jego osoby, odmawiając uznania go za istotę duchową czy zjawisko przekraczające prawa natury. Jego negacja mistycyzmu i transcendencji czyni go wyraźnym kontrastem wobec Gustawa-Pustelnika, uosobienia romantycznych ideałów. Podczas dialogów z Gustawem, Ksiądz stale odwołuje się do logiki i uniwersalnych wartości, takich jak religia. Zamiast podkreślać indywidualne przeżycia czy emocje, które są kluczowe dla romantyków, Ksiądz proponuje bardziej obiektywne i ogólne spojrzenie na życie. Jego zdystansowane podejście do przemijania, zarówno w kontekście bólu, jak i radości, może sugerować stoicką postawę, gdzie akceptacja losu i niezmienność uniwersalnych prawd są kluczowe. Tym samym wyraża przekonanie, że życie powinno być podporządkowane nadrzędnym zasadom religijnym i moralnym, a nie subiektywnym odczuciom jednostki.
Ksiądz ukazuje siebie jako człowieka rozumu, który odbiera rzeczywistość poprzez dowody i racjonalne wnioski. To podejście pozwala mu zachować spokój w obliczu przemijającej doczesności, co wskazuje na jego stoicki realizm. Nie ulega emocjom ani nie daje się porwać mistycznym wizjom Gustawa, lecz pozostaje wierny zasadom logicznego myślenia i rozsądku. Jego zdolność do utrzymania dystansu wobec nadnaturalnych czy emocjonalnych aspektów sytuacji jest odzwierciedleniem wartości, jakie propagowało oświecenie: opanowania, rozsądku i akceptacji natury rzeczy.
Już z samego zestawienia światopoglądów obu bohaterów możemy zauważyć, że są one skrajnie różne. Wynika to z faktu ukrycia za maskami Gustawa i Księdza myśli przewodnich dwóch epok: oświecenia i romantyzmu. Ksiądz to stoicki uniwersalista, Gustaw prezentuje namiętną indywidualność. Z kolei realistyczne podejście do życia duchownego spotyka się z idealizmem widma samobójcy. Ostatecznie zaś racjonalizm Księdza zderzony zostaje z mistycznym poszukiwaniem ducha Gustawa.
Aktualizacja: 2024-12-16 00:10:11.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.