„Czatyrdah” to jeden z wierszy cyklu „Sonety krymskie”, zainspirowany podróżą przez doliny Krymu. Szczyt należy do pasma Gór Krymskich, jest ich najwyższym szczytem na brzegu południowym. Jego nazwa pochodzi od tatarskich słów oznaczających górę i namiot. Potęga Czatyrdahu była znana wśród mieszkańców Krymu, którzy nadali mu wręcz rangę miejsca świętego. Adam Mickiewicz przedstawił w utworze górski krajobraz i swoje przemyślenia z nim związane.
Budowa utworu jest klasyczna dla sonetu, składa się z dwóch strof czterowersowych i dwóch trzywersowych. Został napisany trzynastozgłoskowcem, średniówka znajduje się po siódmej sylabie. Układ rymów różni się w zależności od zwrotki, w pierwszej i drugiej występuje schemat abba abba, a w trzeciej i czwartej cdd cdc. Dwie pierwsze strofy mają charakter opisowy, a pozostałe filozoficzno-refleksyjny.
Utwór jest przykładem monologu lirycznego, wyróżnia się na tle pozostałych wierszy należących do cyklu „Sonety krymskie”. Podmiotem lirycznym nie jest Pielgrzym, ale Mirza, lokalny wschodni mędrzec i przewodnik podróżnego. Utwór jest stylizowany na barok przez swoje bogactwo stylistyczne i kwiecisty język. Taki typ wysławiania się jest charakterystyczny również dla ekspresyjnych ludzi wschodu.
Cały utwór ma charakter rozbudowanej apostrofy do Czatyrdahu („wielki Czatyrdahu!”, „Czatyrdahu, ty zawsze głuchy”). Szczyt górski nabiera cech ludzkich przez personifikacje („ty zawsze głuchy, nieruchomy”, „słuchasz tylko”). Opis krajobrazu i refleksje osoby mówiącej są oddane za pomocą licznych metafor („maszcie krymskiego statku”, „siedzisz sobie pod bramą niebios”, „twój turban z chmur haftują błyskawic potoki”), będące jednocześnie orientalizmami. Pojawiają się również porównania („jak wysoki Gabryjel”, „jak drogman stworzenia”). Opis jest plastyczny dzięki zastosowaniu wielu epitetów („krymskiego statku”, „edeńskiego gmachu”, „ciemny las”). Emocjonalny charakter utworu podkreślają wykrzyknienia („wielki Czatyrdahu!”, „o gór padyszachu!”). Widoczna jest silna fascynacja egzotyczną kulturą, występuje wiele orientalizmów. Utwór nabiera dynamiki, dzięki zastosowaniu przerzutni, które potęgują napięcie, zaburzają rytm czytania tekstu i dzięki temu angażują czytelnika.
Sonet ma postać modlitwy Mirzy do Czatyrdahu. Mędrzec reprezentuje wschodni światopogląd, utwór jest wręcz jego manifestem. Czatyrdah to pomost między ziemią a niebem. Podejście Mirzy różni się od doktryny chrześcijańskiej, gdzie oddawanie czci przedmiotom lub osobom innym niż Bóg jest grzechem. Dla wschodniego mędrca cały świat stanowi jedność, nie postępuje więc źle, modląc się do góry.
Opis Czatyrdahu jest hiperbolą, jego wielkość i potęga są wyolbrzymiane. Podmiot liryczny porównuje go do masztu statku, minaretu, władcy, archanioła Gabriela. Mirza podkreśla nie tylko fizyczną wysokość góry, ale też jej ważną pozycję w hierarchii. Oddaje jej hołd, zachwyca się wielkością szczytu. Czatyrdah wygląda jak olbrzym, noszący płaszcz z lasu i turban z chmur. Podmiot liryczny stawia górę na pozycji władcy budzącego strach u swoich poddanych. W obliczu ogromnego szczytu Pielgrzym i Mirza czują swoją kruchość i małość.
Mimo obecności w świecie ludzi, Czatyrdah wydaje się niedostępny, odległy, obojętny na zmienny los człowieka. Obserwuje upały, plagi szarańczy, jednak w żaden sposób nie reaguje. Natura nie zawsze jest przyjazna, sielankowa, czasem staje się zagrożeniem. Mirza nie ma jednak pretensji do góry o jej stoicki spokój w odpowiedzi na nieszczęścia spadające na ludzi. Mędrzec akceptuje boskie wyroki, wie że musi się z nimi pogodzić. Na świecie potrzebne jest nie tylko dobro, ale też zło. Jest to odwieczny porządek natury, z którym człowiek nie może walczyć. Czatyrdah jest niezniszczalną potęgą, znacznie trwalszą niż ludzkie życie. Natura w utworze ma cechy przyrody romantycznej, jest dzika, trudna do odkrycia, niedostępna. Wejście na górę oznaczało dla romantyków znalezienie się bliżej Boga, poznanie tajemnic, których nie potrafi objąć rozum.
Mirza to tytuł honorowy nadawany w kulturze perskiej, oznaczający księcia, wodza. Świadczy to o wyjątkowości podmiotu lirycznego, który ma wielką świadomość otaczającego go świata, potrafi zrozumieć prawa natury, czerpie mądrość z doświadczenia życiowego. Mędrzec towarzyszył Pielgrzymowi w podróży na Krym, próbując wytłumaczyć europejskiemu podróżnemu zasady egzotycznej kultury wschodu. Stylistyka utworu została dopasowana do charakterystyki podmiotu lirycznego. Mirza jest doskonałym mówcą, używa wyszukanego słownictwa. Podkreśla to jego szacunek i uwielbienie do górskiego szczytu.
W utworze występuje wiele elementów nawiązujących do religii. Ze względu na wyznawaną przez Mirzę wiarę, dominują określenia o pochodzeniu muzułmańskim. Pojawia się porównanie góry do minaretu, czyli wieżyczki meczetu. Chmury zakrywające szczyt Czatyrdahu przypominają turban, będący charakterystycznym elementem ubioru wyznawców islamu. W utworze jednak nie pada imię Allaha, pojawia się też nawiązanie do chrześcijaństwa („siedzisz sobie pod bramą niebios, jak wysoki Gabryjel”).
Poeta łączy elementy tych dwóch religii, tak jak jego światopogląd przeplata się z poglądami Mirzy. Sonety nie opisują w sposób dosłowny religijności i zwyczajów mieszkańców Krymu, ale stanowią połączenie fascynacji orientem oraz refleksji litewskiego Pielgrzyma, wywołanych lokalną przyrodą i kulturą. Przesłanie utworu jest uniwersalne, nie zostało skierowane w stronę wyznawców żadnej konkretnej religii. Podmiot liryczny zachęca do kontemplacji przyrody i szukania w niej odpowiedzi na dręczące pytania, niezależnie od wiary.
Fascynacja orientalizmem jest widoczna nie tylko w odwołaniach do kultury muzułmańskiej. Dla zbudowania nastroju grozy i niepokoju, poeta używa określenia „janczary strachu”. Janczary to piechota tworzona przez chrześcijańskie dzieci, które musiały przyjąć islam i narodowość turecką. Czatyrdah nazywany jest padyszachem, czyli sułtanem. Podmiot liryczny stwierdza także, że góra to „drogman”, tłumacz i przewodnik między ludźmi pochodzącymi z Bliskiego Wschodu a cudzoziemcami. Poeta przedstawia Krym oczami człowieka obcego, nienależącego do tej kultury, ale też czerpiącego z niej inspirację i próbującego zrozumieć lokalnych mieszkańców.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.