Wiersz „Rozum i wiara” jest utworem powstałym w rzymsko-drezdeńskim okresie twórczości Adama Mickiewicza. Powstał w 1832 roku, gdy poeta przeżywał wewnętrzne nawrócenie. Jest wyrazem dojrzałego światopoglądu poety i manifestem jego przemiany duchowej.
Wiersz należy do liryki bezpośredniej, podmiot liryczny ujawnia swoją obecność w utworze. Świadczy o tym zastosowanie czasowników w pierwszej osobie liczby pojedynczej i odpowiednich zaimków („zgiąłem”, „mój naród”). Podmiot liryczny reprezentuje poglądy typowe dla epoki romantyzmu, odrzuca rozumowe poznanie rzeczywistości. Odrzuca postawę samotnego żeglarza-buntownika, jest człowiekiem oddanym Bogu i pokładającym w nim całą swoją nadzieję.
Trudno jednoznacznie określić adresata utworu, pojawiają się bezpośrednie zwroty do kilku osób i pojęć abstrakcyjnych. Poeta zastosował apostrofy do Boga („Panie!”), rozumu ludzkiego, którego wartość deprecjonuje („Rozumie ludzki! tyś mały przed Panem”) oraz krytykowanych przez siebie badaczy, poznających rzeczywistość tylko za pomocą nauki („I was dostrzegłem, o dumni badacze”).
Wiersz ma budowę regularną, składa się z trzynastu czterowersowych strof. Na rytm utworu wpływa zastosowanie rymów, które w obrębie utworu zmieniają swój układ. Pojawiają się rymy krzyżowe (abab), parzyste (aabb) i okalające (abba).
Wiersz został napisany wyszukanym, poetyckim językiem. Warstwa stylistyczna utworu jest rozbudowana. Na rytmizację wiersza wpływają liczne anafory, wiele wersów rozpoczyna się od słów „panie”, „i” oraz „a”. Pojawiają się także powtórzenia („jam blaskiem nie swoim zaświecił, mój blask jest słabe twych ogniów odbicie”, „wznosząc się wiecznie, nie wzniesie ku niebu”). Plastyczności opisowi nadają epitety („gromowładne czoło”, „niebieskiego stropu”, „konchy ślimacze”, „nadziemskim przestworzu”, „ziemnego pogrzebu”, „chmurami mokremi”). Wypowiedź podmiotu lirycznego ma charakter przenośny, pojawiają się liczne metafory („będzie błyszczyć na świadectwo wierze”, „górnie błyszczę na niebios błękicie”, „a promień Wiary, którą Niebo wznieca topi twe krople, zapala twe gromy”). Poeta zastosował również wiele porównań („zgiąłem przed Panem jak chmurę przed słońcem”, „zamknięci w sobie, jak konchy ślimacze”, „panuje światu, jako księżyc morzu”). Podmiot liryczny wypowiada się w sposób emocjonalny, w utworze obecne są wykrzyknienia („Panie!”, „Tyś zawsze na ziemi!”, „Ach!”). Dynamiki nadaje nagromadzenie czasowników („wzdymasz się, płaszczysz, czernisz się i błyskasz”). Utwór powstał w XIX wieku, dlatego pojawiają się liczne archaizmy („konchy ślimacze”, „przypadek swawoli”, „wykował na skale”, „chmurami mokremi”).
Utwór porusza tematykę religijną, jest aktem wiary podmiotu lirycznego. Stawia on na pierwszym miejscu Boga, jest wobec niego pokorny, posłuszny względem planów stwórcy. Właśnie skromność sprawia, że Bóg wywyższa osobę mówiącą, nadaje jej rolę medium, pośrednika między niebiosami a ziemią.
Podmiot liryczny świeci bożym blaskiem, stanowi tęczę - znak przymierza. W utworze ponownie pojawia się motyw żeglugi, obecny niejednokrotnie w twórczości Mickiewicza. Nie jest on jednak przedstawiany w pozytywny sposób, podmiot liryczny nie pełni roli tułającego się żeglarza, ma ważniejszą misję do wypełnienia. Samotnego tułacza krępowały liczne ograniczenia, osoba mówiąca jest od nich wolna, ma pełne możliwości poznania rzeczywistości.
Podobnej krytyce są poddawane osoby kierujące się rozumem, uważające, że świat można poznać naukowo. Podmiot liryczny porównuje ich do żeglarzy, którzy wciąż kręcą się w kółko. Osoba mówiąca uznaje próby całkowitego zrozumienia ludzkiej egzystencji za pychę. Prawdziwym sensem istnienia jest Bóg, a świadomość jego istnienia powinna wystarczyć człowiekowi. Obecności stwórcy można doświadczyć tylko za pomocą wiary i serca, a nie rozumu.
Pewni siebie naukowcy są przedstawieni w podobny sposób, jak w innym utworze Mickiewicza - „Odzie do młodości”. Podmiot liryczny traktuje ich w ironiczny sposób, burza miota nimi po oceanie, są przekonani o własnej wielkości, która jest nieuzasadniona. Przypominają egoistów dryfujących po „wodach trupich”, opisanych w „Odzie”.
Osoba mówiąca zdaje sobie sprawę z ograniczeń, których nie zauważają oświeceniowi naukowcy. Wie więcej niż oni, ponieważ już dawno poszerzyła swoje horyzonty poznawcze. Podmiot liryczny kieruje się sercem, wiarą w Boga, które pozwalają mu objąć spojrzeniem cały świat. Porównanie do tęczy, stawia go ponad resztą ludzkości, unosi się w powietrzu, patrzy z góry na wody oceanu, będącego rzeczywistością rozumnych badaczy. Znalazł się na tej pozycji dzięki boskiej łasce, staje się jednością ze światem, dzięki czemu może całkowicie go poznać. Jego tożsamość przedstawia metafora promienia światła, przenikającego wody oceanu. Promień jest symbolem oświecenia, które podmiot liryczny chce przekazać innym. Osoba mówiąca znalazła własny sposób odbierania rzeczywistości - poznanie przez wiarę.
Utwór jest wyrazem przemiany podmiotu lirycznego i światopoglądu samego Mickiewicza. Na znaczeniu traci motyw żeglugi, który wcześniej był idealizowany. Postać samotnego tułacza przestaje być przedstawiona, jako wzorzec zachowania bohatera epoki romantyzmu. Podmiot liryczny na pierwszym miejscu stawia Boga, przeżył wewnętrzne nawrócenie. Od tego czasu powierza swój los stwórcy i ufa jego zamiarom. Najważniejszą wartością jest dla niego spełnianie misji, powierzonej przez Boga. Zyskał dzięki temu nieograniczone możliwości poznawcze, które musi odpowiednio wykorzystać.
Wiersz stanowi pożegnanie z figurą żeglarza, bez celu błąkającego się po świecie. Podmiot liryczny od teraz będzie jak promień, przenikający wody w poszukiwaniu oświecenia. Mimo elementów wspólnych z „Sonetami krymskimi”, utwory powstałe w okresie rzymsko-drezdeńskim przedstawiają przemianę światopoglądową, która dokonała się w życiu Mickiewicza. Była to twórczość przejściowa, prowadząca do powstania liryków lozańskich. W nich również pojawia się motyw podmiotu lirycznego pływającego swobodnie w wodzie, a nie żeglującego bez celu, jak oświeceniowi mędrcy.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.