Dziady cz. IV jako dramat romantyczny

Autorką opracowania jest: Aleksandra Smusz.

Dziady kowieńsko-wileńskie, a więc także część IV utworu można traktować jako kolejne wystąpienie poety (po Balladach i romansach) w sporze ideologicznym klasyków i romantyków, tym razem wyrażone w formie dramatu.

Do czasów Mickiewicza polski dramat „wysoki” zdominowany był tematycznie i ideowo przez historię. Tradycja klasycystyczna nakazywała sięganie do antyku lub do dziejów Polski i bujnie rozwijała się pod piórem takich pisarzy jak Franciszek Wężyk, Ludwik Kropiński czy Alojzy Feliński, służąc podtrzymywaniu i mobilizowaniu uczuć patriotycznych po upadku niepodległości. Tematem Dziadów – na przekór utrwalonym dotąd wzorcom – staje się szeroko pojęta współczesność z charakterystycznymi problemami i ideami.

Ponadto Dziady kowieńsko-wileńskie poszerzają perspektywę widzenia świata i człowieka – z jednej strony dzięki fantastyce i transcendencji, a z drugiej poprzez skupienie się na indywidualnej egzystencji. Dziady stają się także nową na naszym gruncie realizacją poetyki romantycznej na płaszczyźnie dramatu. W zakresie kompozycji wyraża się to nieregularnym wierszem, który tworzy zmienny rytm, niekiedy chaotycznym tokiem składniowym, powtórzeniami, skrótami, elipsami i wypowiedziami nacechowanymi emocjonalnie.

Drugą część Dziadów poprzedza motto zaczerpnięte z Hamleta Szekspira: Są dziwy na niebie i na ziemi, o których ani nie śniło się waszym filozofom. Mickiewicz (jak i inni romantycy) bardzo cenił autora Makbeta. To właśnie w twórczości Szekspira znajdują się źródła dramatu romantycznego takie jak zerwanie z zasadą trzech klasycznych jedności obowiązujących dramat klasyczny, fantastyka, przenikanie się świata ziemskiego i pozaziemskiego, ludowość, irracjonalizm, pogłębione psychologicznie kreacje postaci, które eksponują gwałtowne namiętności.

Dziady część IV zachowują wprawdzie klasyczną zasadę trzech jedności: czasu, miejsca i akcji, ograniczają także liczbę bohaterów na scenie. To jednak jedyne wyznaczniki, które wiążą je z dramatem klasycystycznym. Czwarta część Dziadów jest dramatem romantycznym, który programowo łamie utrwalone dotychczas reguły. Świadczą o tym następujące cechy:

Otwarta kompozycja – brak jednoznacznego rozwiązania akcji (kompozycji zamkniętej), co było charakterystyczne dla utworów klasycznych czy klasycystycznych. Duch Gustawa znika, ale nie wiadomo, jak potoczą się jego losy: czy jego pokuta się zakończy i przestanie on wieść smutny żywot upiora, czy może w przyszłym roku powróci na ziemię w Zaduszki i znów przeżyje swoje cierpienie na nowo…
Wprowadzenie na scenę duchów, fantastyka, współistnienie żywych i umarłych, świata widzialnego i niewidzialnego – główny bohater, Pustelnik-Gustaw jest duchem-powrotnikiem, upiorem. Przybywa na ziemię w Zaduszki, by odpokutować grzech samobójstwa, doświadczając swoich cierpień na nowo. Na tej płaszczyźnie jego egzystencja tworzy pomost między światem żywych i umarłych. Bytowanie tych dwóch wzajemnie wykluczających się rzeczywistości dotyczy także Księdza i jego dzieci: mogą oni przebywać w towarzystwie umarłego i wspierać go modlitwą.
Irracjonalizm – kierowanie się wiarą, intuicją, pozarozumowe wyjaśnianie wydarzeń, przeciwieństwo racjonalizmu. Nośnikiem tej postawy jest Gustaw, który przekonuje Księdza, że rozum nie jest wystarczającym narzędziem w interpretacji otaczającej rzeczywistości, i nie przyjmuje jego argumentacji.
Zerwanie z przyczynowo-skutkowym następstwem wydarzeń – wypowiedzi Gustawa, stanowiące osnowę całego dramatu, są chaotycznie i nieraz niespójne. Można na ich podstawie zrekonstruować sporą część jego biografii, jednak od czytelnika wymaga to dużej uwagi.
Ludowość – odwoływanie się do ludowych wierzeń (Gustaw prosi Księdza o przywrócenie obrzędu dziadów), a także ludowego poczucia sprawiedliwości – za grzechy w życiu doczesnym trzeba odpokutować po śmierci, stąd Pustelnik pojawia się na ziemi jako duch-powrotnik.
Bohater romantyczny – Gustaw to typowy bohater romantyczny: nieprzeciętny, wrażliwy, pobudliwy, samotny, wyobcowany, nieszczęśliwie zakochany, ukazany przez wybrane odcinki swojej biografii.
Liryzm – liczne monologi Gustawa nacechowane są liryzmem, czyli eksponują uczucia; uwagę zwraca w nich szczerość lirycznego zwierzenia, eksploracja własnego wnętrza.
Tajemniczy nastrój utworu – Gustaw przychodzi do domu Księdza wieczorem, w Dzień Zaduszny. Wzbudza niepokój swoim wyglądem i zachowaniem.

Oprócz tego w części IV Dziadów można dopatrzyć się związków z dramą rodzinną (ojciec, dzieci, realistyczny opis wnętrza domu) oraz dramą grozy (atmosfera tajemniczości, duchy, fantastyka).

Przeczytaj także: Dziady cz. II - plan wydarzeń

Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.