Relacja rozum-uczucia jest zagadnieniem, nad którym ludzkość pochyla się praktycznie od zawsze. Człowiek próbuje od zarania wieków ustalić, za czyim głosem powinien podążać - umysłu, czy może jednak serca? Które z nich zaprowadzi człowieka do właściwych odpowiedzi i uczyni go szczęśliwą osobą? Jest to dylemat, nad którym głowią się także twórcy literatury, próbując w swoich dziełach właściwą odpowiedź na to pytanie. W różnych epokach widziano tę relację inaczej - czasami to rozum wybijał się na pierwszy plan, czasami to uczucia stawały się dla twórców i czytelników najważniejsze. Wszystko zależało od aktualnie dominującego w danym czasie światopoglądu. W epoce romantyzmu najważniejsze stały się uczucia (w przeciwieństwie do czasów, w których tworzyli klasycy), z kolei gdy w literaturze zagościł na dobre pozytywizm, to do łask ponownie wróciło uznanie rozumu.
Przykładem programowego dzieła epoki romantyzmu, w trakcie której uczucia zostały za najważniejsze, jest ballada Adama Mickiewicza „Romantyczność”. Stała się ona programowym utworem romantyków, opisywała bowiem wszystkie założenia ich światopoglądu. „Romantyczność” opowiada historię nieszczęśliwie zakochanej Karusi, której wybranek zmarł, lecz dalej komunikuje się z nią nawet po śmierci. Mieszkańcy miasteczka i starzec (uosabiający klasyków) nie wierzą dziewczynie, bowiem jej ukochanego nie da się zobaczyć gołym okiem czy objąć rozumem tego, co się wokół niej dzieje. Jej stronę bierze za to podmiot liryczny - młody romantyk, który uznaje uczucia i wrażliwość i wierzy słowom dziewczyny w przeciwieństwie do starca.
To właśnie słowami podmiotu lirycznego Mickiewicz wykłada czytelnikom podstawy programu nowej epoki, jaką był romantyzm, stojący w opozycji do Oświecenia i skupiający się na uczuciach i wierze, że na świecie są rzeczy, których człowiek nigdy nie pojmie do końca. „Romantyczność” kończy się dobitnym oświadczeniem poety, które brzmi: „Miej serce i patrzaj w serce”. Jest to stanowcze przesłanie, które sygnalizuje czytelnikom, że oto nadchodzi epoka uczuć i wrażliwości, a rozum i Oświecenie odchodzą już w cień. W opinii romantyków kierowanie się tylko umysłem zawężało horyzonty i perspektywy, zamykało człowieka na nowe doświadczenia i zubożało jego świat.
Według romantyków odrzucenie uczuć i wiary oznaczało dobrowolne zamknięcie się na wiele istotnych aspektów życia i w pewien sposób świadczyło o ograniczeniu. Mickiewicz dodatkowo skojarzył to w swym utworze ze starością i brakiem empatii, tworząc postać dumnego starca, który oskarża dziewczynę o kłamstwa. Starzec jest postacią pyszną i dumną, która w swej zarozumiałości nie dopuszcza do siebie myśli, że być może nie wie wszystkiego o świecie.
Z kolei w pozytywizmie cenioną wartością stał się znowu rozum, a wraz z nim systematyczna, ciężka praca na rzecz kraju. W kąt odeszły porywy serca i emocje, pozytywiści skupiali się na nauce i rozwoju. Tendencje te widoczne są w „Lalce” Bolesława Prusa. Główny bohater powieści, Stanisław Wokulski, to człowiek zawieszony między dwiema epokami - wychowano go na romantycznych książkach, czytywał on Mickiewicza, jednak przykład, jaki daje swoim życiem, zdecydowanie bliższy jest ideałom pozytywizmu. Wokulski ciężko pracuje, dochodzi do znacznego majątku i korzysta z niego, by poprawić życie innych ludzi, którym nie powiodło się tak jak jemu (na przykład Węgiełkowi). Wokulski interesuje się także nauką i jej rozwojem.
Jednak jego życie jest zakłócone przez nieszczęśliwe uczucie do Izabeli Łęckiej - arystokratki, która Wokulskim gardzi ze względu na jego zawód i pochodzenie. Niespełniona miłość do Łęckiej zatruwa myśli Wokulskiego, nie jest on w stanie przez to ułożyć sobie życia i być szczęśliwym. O ten stan rzeczy oskarża on romantyków i ich ideały - w młodości czytywał on ich dzieła, co wpłynęło na to, w jaki sposób Wokulski wyobraża sobie miłość. Uważa on, że w ten sposób romantycy zmarnowali wiele żyć, wmawiając ludziom, że to uczucia i miłość są najważniejsze i to nimi powinni kierować się, podejmując najważniejsze decyzje. Wokulski jednak widzi, że takie podejście nie sprawdza się w jego życiu i sprowadza na niego jedynie nieszczęście. Jest w związku z tym rozgoryczony, oskarża romantyków o swoje problemy, ale jednocześnie nie jest w stanie uwolnić się od takiego podejścia.
„Lalka” opowiada więc o świecie, w którym rządzi już rozum i nauka, a romantyczne porywy serca powoli stają się już przeszłością. Wywierają one wciąż jednak wpływ na ludzi takich jak Wokulski, którzy za młodu zetknęli się z programem romantyków i wywarł on na nich ogromny wpływ. Na przykładzie Wokulskiego widać jednak, że w pozytywizmie uważane było to już raczej za przekleństwo niż za zaletę.
Relacja rozum-uczucia zmieniała się więc na przestrzeni wieków. Widoczne jest to na przykład na osi konfliktu Oświecenia z romantyzmem i romantyzmu z pozytywizmem. Najpierw romantyzm negował umiłowanie rozumu w czasach klasycystów, a następnie pozytywizm winił romantyzm za silne skupienie się na uczuciach i wierze w coś więcej.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.