Przeszłość odciska swe piętno w każdym aspekcie i na każdym etapie ludzkiego życia. Wracamy do niej, gdy chcemy przypomnieć zdarzenia, osoby, przedmioty bądź miejsca, które szczególnie zapadły nam w pamięć. Może ona również dać o sobie znać wskutek skojarzeń wywołanych przez powiązane bodźce. Jaką rolę mają dla człowieka wytwory pamięci, a więc wspomnienia? Czym mogą być? Przyjrzyjmy się na podstawie kilku przykładów z literatury. Będą nimi trzy cenione teksty: „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza, „Lalka” Bolesława Prusa oraz „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.
Różnorodny wydźwięk wspomnień możemy zauważyć w „Panu Tadeuszu” Mickiewicza. Nie są to jedynie przywoływane przez bohaterów momenty z życia, nie jest to jedynie „Inwokacja” – miłość podmiotu lirycznego do ojczyzny, tęsknota za nią, kreowanie jej idyllicznego krajobrazu. Należy mieć świadomość, że Mickiewicz umieścił w „Panu Tadeuszu” własne odczucia z emigracji. Wcześniej przywołana tęsknota podmiotu lirycznego za umiłowanym krajem jest w istocie tęsknotą samego Mickiewicza. Jego wspomnienia mają więc charakter patriotyczny, ale i sentymentalny. Przypominają o tym, co najbliższe sercu prawdziwego patrioty - o ojczyźnie. Tworzą z dziecięcych wyobrażeń kolorowy pejzaż, swoistą arkadię, do której poeta-podmiot chce wrócić i znaleźć schronienie.
Kontynuując wątek wspomnień w „Panu Tadeuszu”, zwróćmy teraz uwagę na bohaterów. Ich rozpamiętywanie przeszłości dyktowane jest własnymi impulsami, dopiero za nimi stoją patriotyczne pobudki. Przykład szczególny stanowi klucznik Gerwazy, lojalny sługa rodu Horeszków. Jego wierność wobec Horeszków i nienawiść do Sopliców, którzy wyrządzili w przeszłości ogromne szkody Horeszkom, miesza w głowie młodemu Hrabiemu. Wspomnienia i opowieści Gerwazego formują obraz żądnych rozlewu krwi Sopliców. Wierny Klucznik nie pamięta przy tym dokładnie śmierci swojego Stolnika, a jedynie utrwaloną przez nienawiść wizję. Przez ten cały czas nie pamiętał albo nie chciał pamiętać znaku krzyża, jaki ten uczynił w powietrzu na znak przebaczenia swojemu oprawcy. Tym samym wspomnienie jest dla Gerwazego bolesną zadrą podsycającą nienawiść do Sopliców.
Podobnie w przypadku księdza Robaka, pamięć o dawnych czynach przywołuje ból i uczucie wstydu. Jacek Soplica przekuwa jednak dręczącą go przeszłość w siłę motywującą do zmiany. Mając w pamięci swoje grzechy, chce je wszystkie zadośćuczynić. Nie wybiela swoich win, nie przeinacza faktów. To boli księdza Robaka, zarazem jednak wskazuje mu drogę w życiu ku lepszej przyszłości.
Warto zwrócić również uwagę na Hrabiego Horeszkę. Ten obyty w świecie poszukiwacz przygód z lubością wspomina swoje liczne perypetie. Szczególnie mocno podkreśla moment, w którym mógł uratować pewne damy z rąk rozbójników podczas bitwy pod Birbante Rocca na Syylii. Dla Hrabiego wspomnienia to powód do dumy, której chwała blaskiem dzieli się z postronnymi.
Podobne wnioski można wysnuć z powieści „Lalka” Bolesława Prusa. Wątek wspomnień mających wpływ na ludzi pojawia się tutaj kilkukrotnie. Szczególnie ważny jest w częściach utworu składających się na „Pamiętnik starego subiekta”. Piszący go Ignacy Rzecki wspomina między innymi te wydarzenia ze swojego życia, które na zawsze go ukształtowały. Są nimi choćby wychowanie w duchu napoleońskim, czy uczestnictwo w Wiośnie Ludów na Węgrzech. Rzecki wspomina je, niejako porównując ze współczesnością. Posądza choćby zakochanego Wokulskiego o działalność polityczną, w którą sam niegdyś wplątał się z Augustem Katzem. Dla Rzeckiego wspomnienia są więc częścią osobowości, ale również soczewką, przez którą tłumaczy sobie rzeczywistość.
Przykładem wspomnień zakrzywiających spojrzenie na rzeczywistość i niszczących człowieka może być z kolei baronowa Krzeszowska. Ta zgorzkniała kobieta straciła ukochane dziecko, z czym nigdy nie potrafiła się pogodzić. Spowodowało to zamknięcie w pętli wspomnień, otoczenie pamiątkami po córeczce. Krzeszowska z zazdrości o posiadanie dziecka gnębiła Stawską, okazywała niechęć wobec innych lokatorów kamienicy. W pewien sposób nie żyła obecnym życiem, a przeszłym - tym ze wspomnień. Zmieniły więc one jej osobowość oraz uwięziły we własnej przeszłości.
Niektóre wspomnienia mają wręcz obowiązek zmienić coś w ludziach i to nie tylko ich bohaterach. Niektórzy celowo upubliczniają wydarzenia ze swojego życia, żeby stały się nauką i przestrogą dla innych. Będąc świadkami unikatowych chwil, chcą wnieść je do puli historii ogólnej. Kimś takim możemy nazwać Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Przetrwał on sowiecki łagier i jako świadek wydarzeń zza drutu kolczastego, pragnął o tym opowiedzieć. Jego „Inny świat” to wspomnienia spisane dla potomnych ku przestrodze i zachowaniu prawdy o zbrodniczym systemie komunistycznym. Z ponurą szczegółowością, na jaką stać było tylko bohatera tych wydarzeń, Grudziński opisuje zabijanie przez katorżniczą pracę, głodzenie oraz zezwierzęcanie osadzonych. Jego własnymi oczami spoglądamy na proces „łagrowania” - przechodzenia więźniów na moralność obozową, porzucania przez nich ludzkich odruchów.
Autor przedstawia te wydarzenia z dwóch powodów. Pierwszym jest rzecz jasna, próba ukazania co działo się w sowieckich łagrach. Pragnie więc poprzez swoje wspomnienia dać świadectwo ukrywanej, a wręcz niszczonej przez sowietów prawdzie. Wspomnienie jest bowiem podstawowym nośnikiem historii i tylko dzięki jego zachowaniu ta idea istnieje. Ważniejszą kwestię stanowi jednak drugi powód - przestroga. Grudziński, choć bezpośrednio tego nie mówi, chce ostrzec ludzi przed komunizmem. Ukazując swoje własne przeżycia zawarte we wspomnieniach, pragnie uczyć ludzi na przeszłości i nigdy nie popełniali już błędów, których on był ofiarą.
Wspomnienia to integralna część naszej osobowości. Wedle słów Buddy kształtują ją bowiem przeżycia, które zapisujemy w swojej pamięci. Tym samym mogą być one dla nas inspiracją do działania, budowania przyszłości. Niestety, drastyczne wspomnienia potrafią też uwięzić w pętli błędów i gorzkich rozczarowań. Niekiedy też taka pamięć przekuwamy w przestrogę lub inspirację, a wtedy zło zapisane wspomnieniami przemieniamy w dobro skierowane ku innym.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.