Czwarta część dramatu romantycznego „Dziady” Adama Mickiewicza rozgrywa się na plebanii, gdzie tajemniczy Pustelnik i grekokatolicki Ksiądz odbywają upiorną rozmowę o miłości, cierpieniu i pamięci. Mickiewicz zawarł w tym dialogu następujące wątki:
Spis treści
Miłość determinuje losy głównego bohatera – Gustawa-Pustelnika. To uczucie, będące źródłem zarówno najwyższego szczęścia, jak i rozpaczy, jest ukazane w kontekście romantycznej ideologii. Gustaw kochał Marylę z żarliwością, charakterystyczną dla romantycznego wyobrażenia miłości jako uczucia absolutnego i transcendentnego. Jednak ich relacja nie mogła się spełnić, gdyż Maryla wybrała innego mężczyznę. Decyzja była podyktowana względami materialnymi – wybrany przez Marylę mężczyzna był prawdopodobnie lepiej sytuowany, co w realiach epoki mogło odgrywać decydującą rolę w takich wyborach. Gustaw postrzegał miłość w sposób wyidealizowany, niemal mistyczny, nadając jej wymiar metafizyczny. Maryla stała się w jego oczach nie tylko ukochaną, ale również symbolem doskonałości, ideału, który ucieleśniał jego marzenia o szczęściu i harmonii. Taka idealizacja uczucia sprawiła, że odrzucenie było dla niego nie tylko osobistą porażką, ale wręcz katastrofą egzystencjalną.
Miłość stała się sensem życia Gustawa, a jej utrata – końcem jego świata. Bohater nie potrafił pogodzić się z wyborem Maryli, co prowadziło do coraz głębszego wewnętrznego rozdarcia, bólu i izolacji od rzeczywistości. Niezdolność Gustawa do zaakceptowania rzeczywistości i przezwyciężenia cierpienia doprowadza go do ostatecznego kroku – samobójstwa. Ten akt, charakterystyczny dla bohaterów romantycznych, jest nie tylko wyrazem rozpaczy, ale także formą buntu przeciwko światu, który nie pozwolił na spełnienie jego uczuć. Gustaw nie widzi sensu życia bez Maryli, co wpisuje się w romantyczny schemat postrzegania miłości jako uczucia absolutnego, któremu człowiek podporządkowuje całe swoje istnienie. Samobójstwo, choć tragiczne, ukazuje jego niezłomną wierność ideałom romantycznym i miłości jako wartości nadrzędnej. Postać Gustawa wpisuje się w literacki wzorzec bohatera werterycznego, który charakteryzuje się skrajnym indywidualizmem, nadwrażliwością emocjonalną i niemożnością pogodzenia się z otaczającą rzeczywistością. Gustaw, podobnie jak bohaterowie powieści Goethego czy Byrona, stawia uczucie ponad wszystko, wierząc w jego absolutny wymiar. Jego historia ukazuje destrukcyjny wpływ romantycznego wyobrażenia miłości na życie jednostki, która nie potrafi odnaleźć się w świecie realnym.
Samotność jest jednym z głównych doświadczeń Gustawa-Pustelnika, a także istotnym elementem romantycznej wizji życia bohatera. Jego poczucie izolacji wynika z głębokiej wrażliwości, wewnętrznego rozdarcia oraz dramatycznych wydarzeń, które ukształtowały jego los. Gustaw, opuszczony przez ukochaną i niezrozumiany przez otoczenie, jawi się jako postać tragiczna, pogrążona w samotnym cierpieniu, które nie znajduje ukojenia. Pierwotnym źródłem samotności Gustawa jest jego nieszczęśliwa miłość do Maryli. Utrata ukochanej, która wybrała innego, pozostawiła w nim głęboki ślad, wypełniając jego życie bólem i poczuciem pustki. Miłość była dla Gustawa nie tylko uczuciem, ale sensem istnienia, a jej utrata pozbawiła go celu i nadziei. Rozczarowanie miłością pogłębiło jego izolację od świata i ludzi, czyniąc z niego postać samotnika. Gustaw, nie mogąc znaleźć ukojenia w relacjach z innymi ludźmi, szuka towarzystwa w symbolicznych przedmiotach, takich jak gałązka cyprysowa. Ten motyw podkreśla jego melancholię – cyprys jest tradycyjnym symbolem żałoby i śmierci, co dodatkowo podkreśla jego rozstanie z życiem i bliskość ze światem duchowym. Gałązka, choć martwa, staje się jego jedynym towarzyszem, co ukazuje, jak głęboko Gustaw jest odizolowany od ludzi i rzeczywistości. Gustaw odczuwa samotność również jako element swojej duchowej pokuty. Po śmierci, jako upiór, musi co roku powracać, by rozliczać się z przeszłością i przeżywać na nowo swoje cierpienie. Jego samotność ma więc wymiar egzystencjalny i metafizyczny – jest zarówno karą za grzechy, jak i stanem, który pozwala mu zgłębiać samego siebie.
Ksiądz, jako przedstawiciel racjonalizmu, próbuje tłumaczyć zachowanie Gustawa w sposób logiczny i zgodny z zasadami wiary oraz nauki. Od samego początku traktuje go jako człowieka niezrównoważonego, być może chorego psychicznie. Stara się uspokoić Gustawa, używając argumentów zdroworozsądkowych, próbując racjonalizować jego słowa i czyny. Jego podejście wynika z wiary w porządek i harmonię świata, w którym wszystko można wyjaśnić za pomocą rozumu, religii i zasad moralnych. Nawet w obliczu niezwykłych wydarzeń, które rozgrywają się na jego oczach, Ksiądz do samego końca próbuje zaprzeczyć nadnaturalnej naturze Gustawa, postrzegając go jako zwykłego człowieka. Gustaw natomiast reprezentuje romantyczną wrażliwość, która stawia uczucie, intuicję i duchowość ponad rozumem. Jego słowa są przepełnione tajemnicą, a sposób bycia sugeruje, że nie jest zwykłym człowiekiem, lecz duchem, który powrócił z zaświatów, by wyrazić swoje żale i przemyślenia. Gustaw argumentuje, że istnieją rzeczy, których nie można wytłumaczyć w sposób racjonalny – są one dostępne jedynie dla tych, którzy potrafią czuć i dostrzegać ukryte warstwy rzeczywistości. Twierdzi, że miłość, duchowość i tajemnica świata wymykają się logicznym definicjom i są dostępne jedynie poprzez doświadczenie i odczuwanie.
W scenie „Godziny Rozpaczy” Gustaw, przebywając w izbie Księdza, zauważa książki, które były mu bliskie w młodości. W jego emocjonalnym stanie stają się one symbolem źródła cierpienia. Nazywa je „księgami zbójeckimi”, podkreślając w ten sposób ich destrukcyjny wpływ na jego życie i postrzeganie miłości. Nie chodzi tu jednak o literaturę przypadkową czy moralnie wątpliwą, lecz o dzieła preromantyczne i sentymentalne, które w młodzieńczych latach ukształtowały jego wyobrażenia o uczuciach. Literatura sentymentalna, w której miłość jest przedstawiana jako idealne, niemal boskie uczucie, oderwane od prozaicznych aspektów życia, wpłynęła na Gustawa w sposób fundamentalny. W takich dziełach miłość często była przedstawiana jako przeznaczenie, które przekracza wszelkie granice i przeszkody, a zakochani jako postaci tragiczne, poświęcające wszystko dla uczucia. Taki obraz miłości zdominował myślenie Gustawa, który zaczął postrzegać swoje życie przez pryzmat wzniosłych idei, niemających wiele wspólnego z rzeczywistością.
Gustaw zjawia się w domu swojego dawnego nauczyciela, Księdza. Początkowo są dla siebie jak obcy, jednak po pewnym czasie obaj poznają w sobie dawnych towarzyszy. Upiór młodzieńca wspomina dzieje swojej miłości do Maryli. Pamięć ta przynosi mu jednak cierpienie, Ksiądz radzi więc zapomnieć. Gustaw nie może jednak tego zrobić. Wspomnienia są wedle Księdza źródłem boleści, nie zmieniają jednak niczego w otaczającym świecie.
Gustaw był głęboko zakochany w Maryli, którą darzył idealizowaną, niemal mistyczną miłością. Postrzegał ją jako istotę doskonałą, obiekt swoich duchowych i emocjonalnych uniesień. Ta miłość była dla niego czymś więcej niż tylko uczuciem – stała się sensem życia, centrum jego egzystencji. Maryla jednak, kierując się prawdopodobnie racjami materialnymi lub społecznymi, wybrała innego mężczyznę, co było dla Gustawa ciosem nie do zniesienia. Dla bohatera romantycznego tak silnie utożsamiającego swoje życie z miłością odrzucenie równało się całkowitej destrukcji wewnętrznej. Samobójstwo Gustawa jest logiczną konsekwencją romantycznej filozofii, według której życie bez spełnienia w miłości traci sens. Jego dramat to nie tylko osobista tragedia, lecz także literacki symbol: Gustaw staje się uosobieniem skrajnego indywidualizmu, nadwrażliwości emocjonalnej i niezdolności do zaakceptowania rzeczywistości, które cechują bohatera werterycznego.
Gustaw jest w rzeczywistości upiorem - duchem samobójcy, który pokutuje za grzech targnięcia się na swoje życie. Musi on co rok w dniu swojej śmierci przeżywać te same katusze, które pchnęły go do tragicznej decyzji. Objawia Księdzu swoje nadnaturalne pochodzenia dopiero w Godzinie Rozpaczy, kiedy nie umiera, mimo iż sam pcha się sztyletem. Wiele sugeruje, że jest on tym samym duchem, który pojawia się w II cz. „Dziadów” Mickiewicza. Wygłasza nawet podobną co widziadła z wcześniejszego dramatu prawdę moralną: “Kto za życia choć raz był w niebie, Ten po śmierci nie trafi od razu”.
Wedle romantycznego, wziętego z ludowych przesądów myślenia, dzieci i szaleńcy widzieli więcej. Dzięki temu mogli przejrzeć poza kurtynę rzeczywistości, dostrzegając świat duchów. Dlatego też dzieci u Księdza od razu rozpoznają w Gustawie upiora, prosząc by ten nie zabierał ojca. Są również niezwykle bezpośrednie, a przez to prawdomówne i czyste.
Aktualizacja: 2024-12-10 10:21:12.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.