Czwarta część dramatu romantycznego „Dziady” Adama Mickiewicza rozgrywa się na plebanii, gdzie tajemniczy Pustelnik i grekokatolicki Ksiądz odbywają upiorną rozmowę o miłości, cierpieniu i pamięci. Mickiewicz zawarł w tym dialogu następujące wątki:
Głównym wątkiem dramatu Mickiewicza jest miłość. Gustaw-Pustelnik kochał niegdyś Marylę, ta jednak wybrała innego mężczyznę. Prawdopodobnie był lepiej usytuowany, majętniejszy. Przepełniony wyidealizowana wizją miłości i cierpiący katusze Gustaw popełnia samobójstwo. Miłość ta jest więc przykładem uczucia romantycznego, sam bohater zaś uosabia typ werteryczny bohatera romantycznego.
Pustelnik-Gustaw odczuwa samotność i niezrozumienie. Jest przekonany, że nikt nie jest w stanie ulżyć jego samotności. Za jedynego towarzysza obiera sobie gałązkę cyprysową, choć niegdyś miał wielu przyjaciół.
W utworze zarysowany jest konflikt między rozumem a romantycznym duchem i odczuwaniem. Ksiądz reprezentuje w nim ideały racjonalizmu, stara się uspokoić Gustawa, prawie do samego końca neguje nadnaturalną otoczkę jego postaci. Ten z kolei przemawia za uczuciem i duchem, tajemnicą świata. Twierdzi, że są rzeczy niezrozumiałe, nieracjonalne i możliwe jedynie do czucia.
W Godzinie Rozpaczy Gustaw odnajduje wzrokiem książki, które zna z lat dzieciństwa. Nazywa je księgami zbójeckimi, ponieważ to one przekazały mu wyidealizowany obraz miłości. Można się domyślić, że chodzi mu o literaturę preromantyczną i sentymentalną. Wyrzuca Księdzu, że w ogóle nauczył go czytać.
Gustaw zjawia się w domu swojego dawnego nauczyciela, Księdza. Początkowo są dla siebie jak obcy, jednak po pewnym czasie obaj poznają w sobie dawnych towarzyszy. Upiór młodzieńca wspomina dzieje swojej miłości do Maryli. Pamięć ta przynosi mu jednak cierpienie, Ksiądz radzi więc zapomnieć. Gustaw nie może jednak tego zrobić. Wspomnienia są wedle Księdza źródłem boleści, nie zmieniają jednak niczego w otaczającym świecie.
Gustaw, nieszczęśliwie zakochany Maryli, wybiera śmierć samobójczą. Jest to koniec typowy dla bohatera romantycznego typu werterycznego, który reprezentuje.
Gustaw jest w rzeczywistości upiorem - duchem samobójcy, który pokutuje za grzech targnięcia się na swoje życie. Musi on co rok w dniu swojej śmierci przeżywać te same katusze, które pchnęły go do tragicznej decyzji. Objawia Księdzu swoje nadnaturalne pochodzenia dopiero w Godzinie Rozpaczy, kiedy nie umiera, mimo iż sam pcha się sztyletem. Wiele sugeruje, że jest on tym samym duchem, który pojawia się w II cz. „Dziadów” Mickiewicza. Wygłasza nawet podobną co widziadła z wcześniejszego dramatu prawdę moralną: Kto za życia choć raz był w niebie, Ten po śmierci nie trafi od razu.
Wedle romantycznego, wziętego z ludowych przesądów myślenia, dzieci i szaleńcy widzieli więcej. Dzięki temu mogli przejrzeć poza kurtynę rzeczywistości, dostrzegając świat duchów. Dlatego też dzieci Księdza od razu rozpoznają w Gustawie upiora, prosząc by ten nie zabierał ojca. Są również niezwykle bezpośrednie, a przez to prawdomówne i czyste.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.