Do trzeciej części „Dziadów” Adam Mickiewicz dołączył Ustęp - historię, którą interpretować możemy jako zapis przepowiedzianej Konradowi przez księdza Piotra dalekiej podróży. Bohater zwany tutaj Pielgrzymem znajduje się w Petersburgu - mieście zbudowanym dla pychy cara. Tu spotyka również tajemniczego człowieka, który pozdrawia go krzyża i pogoni znakiem - mistyka i malarza Józefa Oleszkiewicza.
Ustęp podzielony jest na kilka części, kończonych wierszem Do braci Moskali. Reszta stanowi zapis historii tajemniczego Pielgrzyma, będącego na wygnaniu w Petersburgu.
Początek Ustępu to opis Rosji, jej rozległych terytoriów geograficznych i starożytnej historii. Ziemia będąca przez tysiąclecia matką wielu narodów, porozcinana jest teraz drogami. Wytyczył je car, nieznoszący sprzeciwu despota. Teraz jego armie przemierzają ogrom tej ziemi, dowodzone przez okrutnych i sprzedajnych żołdaków. Wśród nich pędzą kibitki wiozące więźniów do stoliy - młodych, lecz dumnych ludzi. Na ich czele jedzie jeden, którego oczy skrzą się wielką mocą. To Pielgrzym.
Podmiot liryczny pisuje miasto, które powstało na kanwie fascynacji car zachodem. Piętrzą się tutaj gmachy podpatrzone przez Piotra I we wszystkich krajach Europy. Wszystko to miało jednak swoją cenę. Przepych Petersburga i jego budowli: Krwią Litwy, łzami Ukrainy i złotem Polski hojnie zakupione.
Część ta rozpoczyna się od przytoczenia historii powstania Petersburga - wybudowanego nie dla mieszkańców, ale władcy. Stolicę postawiono na ciałach stek tysięcy ludzi, spędzonych do jego wznoszenia siłą. Teraz ulicami miasta przechadzają się dworzanie. Mimo dokuczliwego chłodu paradują dumnie, naśladując w tym swojego despotycznego władcę. Pewnego wieczoru, po przejściu carskiego orszaku, na ulicy spotykają się dwaj ludzie - Pielgrzym oraz rozdający jałmużnę Polak, który wita go krzyża i pogoni znakiem. Zamyślony Pielgrzym ucieka, potem jednak poszukuje owego tajemniczego człowieka pośród mieszkańców Petersburga.
Pielgrzym i wieszcz ruski (prawdopodobnie Puszkin) stoją pod pomnikiem Piotra Wielkiego, owinięci jednym płaszczem. Potężny monument cara na koniu porównywany jest przez nich do konnego posągu cesarza rzymskiego - Marka Aureliusza. O ile jednak dawny władca był filozofem i sprawiedliwym ojcem swoich poddanych, car rosyjski to żądny podbojów tyran.
Cześć ta przedstawia poranny przegląd wojsk, jakiego car dokonywał codziennie na wielkim placu około dziesiątej rano. Wojsko imperatora wzorowane jest na europejskich tak, jak zarządził niegdyś Piotr I. Jego zachodni styl to jednak tylko pozory. Podczas manewrów nie zwraca się uwagi na tratowanych żołnierzy, aby nie rozjuszyć tym tyrana. Ofiarą manewrów pada między innymi młody Litwin, który jako jedyny ma odwagę urągać satrapie Rosji.
Wieczorną porą grupa przybyłych do Petersburga Polaków, w tym Pielgrzym, spotyka nad brzegami Newy tajemniczego człowieka. W świetle latarni sprawdza on poziom wody w rzece. Okazuje się nim malarz Olszewski - znany wśród emigracji profeta. Pielgrzym podąża za nim, by usłyszeć z jego ust przepowiednię o zbliżającej się powodzi - karze za okrucieństwo cara.
Ustęp kończy wiersz, który Mickiewicz dedykuje przyjaciołom Moskalom. W Ustępie podmiot liryczny oddaje hołd tym z Rosjan, którzy podjęli się walki o wolność swojego narodu, potępiając zarazem kupionych przez cara lub lojalnych wobec nieludzkiego systemu Moskali. Moskale to dla niego naród równie uciemiężony, co Polacy. Przywykł on jednak do niewoli i wiernopoddaństwa. Bierze przez to za wrogów tych, którzy mu o tym przypominają.
Ustęp stanowi krytykę stosunków panujących między społeczeństwem rosyjskim, a jego władcą - carem. Mickiewicz wprost pokazuje, że jest on bezwzględnym despotą i tyranem. Pod sobą ma rzesze wiernopoddańczych, a zarazem zdeprawowanych popleczników. Lud zaś, mimo zniewolenia, okazuje mi wiernopoddańczą cześć. Mickiewicz nie wini ich jednak za to. Przeciwnie, w wierszu Do przyjaciół Moskali dostrzega wspólnotę cierpienia Polaków i Rosjan.
Ustęp jest zarazem historią podróży Pielgrzyma, w której odnajdujemy Konrada przemieszanego z Mickiewiczem. Pielgrzymka ta zapowiedziana została przez księdza Piotra, podczas jego ostatniego spotkania z Konradem.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.