Mesjanizm jako romantyczna idea poświęcenia. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów części III Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Autor opracowania: Piotr Kostrzewski. Redakcja: Aleksandra Sędłakowska.

Ro­man­tyzm to w du­żej mie­rze okres za­bo­rów, a przez to tak­że do­ra­sta­nia pierw­szych po­ko­leń Po­la­ków, któ­rzy wy­cho­wa­li się w re­aliach na­ro­du po­zba­wio­ne­go su­we­ren­ne­go pań­stwa. Ni­czym sta­ro­żyt­ny Izra­el, znie­wo­lo­ny lud wy­cze­ki­wał pro­ro­ków, któ­rzy mo­gli­by go po­pro­wa­dzić. Otrzy­mał go w po­sta­ci wiesz­czów na­ro­do­wych — pro­fe­tycz­nych po­etów, praw­dzi­wych oj­ców pol­skiej du­szy. Po­czet tych na­tchnio­nych mę­żów skła­da się z czte­rech wiel­kich per­son, spo­śród któ­rych naj­bar­dziej zna­nym jest Adam Mic­kie­wicz. W swo­ich szla­chet­nych dzie­łach wy­nie­sio­nych dzi­siaj pod strze­chy każ­de­go domu za­warł waż­ną dla ca­łej na­szej no­wo­żyt­nej kul­tu­ry idee. Mesjanizm, bo o nim mowa, jest ro­man­tycz­ną ideą po­świę­ce­nia wi­dzą­cą w Pol­sce Chry­stu­sa Na­ro­dów. 

Spis treści

Mesjanizm jako romantyczna idea poświęcenia – zagadnienie

Dziady cz. III

Opo­wieść snu­ta przez Mic­kie­wi­cza ma nie­ja­ko dwie płaszczyzny. Pierw­sza, ma­te­rial­na, opie­wa po­twor­ne losy mło­dzie­ży Pol­ski i Li­twy, pod­da­nej re­pre­sjom przez carskiego oprawcę. Wieszcz na­ro­do­wy oparł ją o wła­sne do­świad­cze­nia, obej­mu­ją­ce uwięzienie związku Filomatów i Filaretów w 1823 roku. Jak przy­sta­ło na dra­mat ro­man­tycz­ny, rwa­na ak­cja przed­sta­wia nam roz­mo­wy mię­dzy uwię­zio­ny­mi w klasz­to­rze ba­zy­lia­nów w Wil­nie mło­dy­mi męż­czy­zna­mi oraz skom­pli­ko­wa­ne po­wią­za­nia elit na balu u Nowosilcowa. Ca­łość re­pre­zen­tu­je stan na­ro­du znaj­du­ją­ce­go się pod tytaniczną władzą cara i jego po­plecz­ni­ków. Ob­ra­zo­we opi­sy re­pre­sji mło­dzie­ży to­wa­rzy­szą re­flek­sji na te­mat stanu samego ludu polskiego, któ­re­go skorumpowane elity ode­rwa­ły się od pa­trio­tycz­nie na­sta­wio­nych trze­wi. Cierpienie, czę­sto nie­za­wi­nio­ne, to­wa­rzy­szy obłuda i obojętność. Każ­da hi­sto­ria to ko­lej­ny cios, a ten rze­czy­wi­sty plan to maglownica cierpienia, wpra­wia­ną w ruch przez moskiewskiego satrapę.

Nie by­ło­by jed­nak peł­nym prze­sła­nie Mic­kie­wi­cza, gdy­by wieszcz po­mi­nął to­wa­rzy­szą­cym re­al­ne­mu pla­no­wi mistyczne życie całego narodu. Konrad, po­stać łą­czą­ca obie rze­czy­wi­sto­ści, obdarzony mocą wieszczą, czu­je się czymś wię­cej niż tyl­ko ję­zy­kiem Siły Wyż­szej. To poeta, a zarazem twórca, któ­ry wi­dzi swój akt jako rów­ny czy­no­wi stwór­cze­mu, zrów­nu­jąc się z Bogiem Stwórcą. Konrad widzi siebie jako Milijon — cier­pią­ce­go za na­ród. Ro­zu­mie potęgę narodowotwórczą poezji i żąda władzy absolutnej nad ludem, by mógł go wy­zwo­lić lub znisz­czyć we­dle wła­snej woli. Konrad to postać bajroniczna — kie­ru­ją­ca się wła­sną wolą jako nad­rzęd­nym pra­wem, na­wet je­śli po­wie­rza ją idei na­ro­du.

Mic­kie­wicz ata­ku­je wi­zję na­ro­do­wo­twór­czą jako byt sam w so­bie oraz jed­nost­ko­wą ideę „ojca narodu”. Prze­ciw­sta­wia ją mesjanizmowi, re­pre­zen­to­wa­ne­mu przez księdza Piotra — po­kor­ne­go słu­gi Boga, któ­re­mu dane było zo­ba­czyć chwalebną przyszłość Polski. Ksiądz Piotr uosa­bia ideę pokornego znoszenia cierpienia dla zbawienia innych i osta­tecz­ne­go zmartwychwstania narodu. Pol­ska jako Me­sjasz Na­ro­dów musi cier­pieć, by z tego bólu na­ro­dzi­ła się wol­ność in­nych, a osta­tecz­nie zmartwychwstanie samej Rzeczpospolitej.

Idea mesjanizmu jest głę­bo­ko romantyczna, oparta na chrześcijańskiej wierze, łą­czą­ca emo­cjo­nal­ne czu­cie i ka­to­lic­kie ro­zu­mie­nie cier­pie­nia. Me­sja­nizm moż­na na­zwać ideą narodową, opar­tą na dwóch fi­la­rach pol­sko­ści — wierze i romantycznym duchu.

Kordian

Mic­kie­wicz nie był jed­nak je­dy­nym wiesz­czem, a mesjanizm je­dy­ną ideą prze­wod­nią ro­man­ty­zmu w Pol­sce. Juliusz Słowacki stwo­rzył myśl al­ter­na­tyw­ną, ochrzczo­ną mia­nem winkelriedyzmu. Po­rów­na­nie go z kon­cep­cją twór­cy „Pana Ta­de­usza” po­zwa­la na lep­sze zro­zu­mie­nie sto­ją­cych za tą dru­gą za­ło­żeń. Ze­sta­wie­nie my­śli obu wiesz­czów jest ła­twiej­sze, po­nie­waż obie zo­sta­ły wy­ło­żo­ne po­przez dra­mat ro­man­tycz­ny i uwiecz­nio­ne w kon­kret­nych sce­nach. W przy­pad­ku win­kiel­rie­dy­zmu jest to słyn­ny monolog na górze Mont Blanc, gdzie do­zna­ją­cy mi­stycz­ne­go oświe­ce­nia Kordian od­kry­wa prze­zna­cze­nie swo­je i na­ro­du.

Lo­sem Pol­ski nie jest bier­ne cier­pie­nie w ocze­ki­wa­niu na zmar­twych­wsta­nie, a czynne doznawanie ran, nio­są­ce od­zy­ska­nie wol­no­ści. Na­ród Pol­ski ma nie tyle cier­pieć za inne na­ro­dy i tym sa­mym je od­ku­pić, a ra­czej być pierw­szym po­śród bo­jow­ni­ków o wy­zwo­le­nie i swo­ją ofia­rą dać im moż­li­wość wy­wal­cze­nia nie­pod­le­gło­ści. Mesjanizm mo­że­my okre­ślić jako po­sta­wę biernego cierpienia w ocze­ki­wa­niu na zmar­twych­wsta­nie, winkelriedyzm zaś jako aktywne cierpienie w wal­ce o wol­ność. Obaj wiesz­cze przy tym pod­kre­śla­ją po­trze­bę po­świę­ce­nia, któ­re ma przy­nieść Po­la­kom osta­tecz­ne wy­ba­wie­nie spod jarz­ma za­bor­ców.

W hi­sto­rii Pol­ski nie­wie­le jest idei tak waż­nych jak me­sja­nizm. Łączy ona romantyczną wizję podążania za duchem z chrze­ści­jań­skim na­ka­zem po­świę­ce­nia za przy­kła­dem Chry­stu­sa. Na prze­strze­ni wie­ków do­cze­ka­ła się jed­nak kry­ty­ki, za­rzu­ca­ją­cej jej zbytnią bierność i pokorę w ze­tknię­ciu z bru­tal­ną rze­czy­wi­sto­ścią au­to­ry­ta­ry­zmu XIX wie­ku. Peł­nej oce­ny me­sja­ni­zmu nie mo­że­my jed­nak do­ko­nać bez okre­śle­nia tej idei jako mistycznej — za­kła­da ona bo­wiem in­ter­wen­cję Boga, na­gra­dza­ją­ce­go chrze­ści­jań­ską dro­gę Pol­ski po­przez dzie­jo­wą dro­gę. Na­da­je to po­świę­ce­niu wymiar transcendentalny, na­da­jąc mu sens i wy­zna­cza­jąc cel.

Inne przykłady literackie

  • Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” Adama Mickiewicza – Poeta postrzega Polskę jako naród wybrany, który podobnie jak Chrystus, musi cierpieć, aby przynieść odkupienie nie tylko sobie, ale także innym narodom Europy. Polska została ukazana jako „Mesjasz narodów”, naród, który przez swoje poświęcenie, upokorzenie i ofiarę ma zbawić całą Europę i przynieść jej wolność. Przez to cierpienie Polska miała się odrodzić duchowo i moralnie, a jej losy miały być nierozerwalnie związane z losem innych uciskanych narodów. Ta wizja mesjanistyczna jest kontynuacją myśli, którą Mickiewicz wprowadził już w „Dziadach” części III, gdzie Polska również zostaje ukazana jako naród męczeński, który przez swoje cierpienia ma w przyszłości stać się symbolem odrodzenia i zmartwychwstania.
  • Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego – Hrabia Henryk, główny bohater, staje się symbolem jednostki rozdartej między obowiązkiem wobec swojego rodu a koniecznością rewolucji, która ma przynieść odrodzenie. Krasiński ukazuje konflikt między arystokracją, która broni swojego starego porządku, a rewolucjonistami, którzy chcą obalić istniejący ład. Wątek mesjanistyczny pojawia się w postaci wizji ofiary i poświęcenia jednostki dla wyższego celu. Krasiński w swojej twórczości odwołuje się do idei, że zarówno jednostka, jak i naród muszą cierpieć, aby doprowadzić do odrodzenia duchowego i moralnego.
  • Anhelli” Juliusza Słowackiego – Poemat przedstawia losy polskich zesłańców na Syberii, a jego główny bohater, Anhelli, jest postacią mesjanistyczną. Anhelli to samotny, cierpiący prorok, który poświęca się dla dobra innych. Jego postać uosabia naród polski, który, podobnie jak Anhelli, przechodzi przez cierpienie, aby osiągnąć duchowe odrodzenie. Słowacki w „Anhellim” rozwija ideę mesjanizmu narodowego, w którym Polska, poprzez swoje cierpienia na zesłaniu, ma zmartwychwstać i stać się symbolem wolności dla innych narodów. Cierpienie Anhellego ma charakter zbawczy i prowadzi do wyzwolenia duchowego, co stanowi odmianę motywu mesjanistycznego w twórczości Słowackiego.
  • Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza – Wprawdzie mesjanizm nie odgrywa tak ważnej roli w „Panu Tadeuszu”, jak w innych dziełach Mickiewicza, to jednak w epilogu epopei pojawia się wyraźny wątek poświęcenia narodu polskiego dla przyszłej wolności. Mickiewicz sugeruje, że Polska musi przejść przez okres cierpienia i upokorzenia, aby ostatecznie odrodzić się jako wolny i duchowo silny naród. Naród polski zostaje tu ukazany jako zbiorowość, która musi doświadczyć trudnych prób, aby osiągnąć ostateczne odrodzenie.

Podsumowanie

Nie­za­leż­nie od tego jak oce­ni­my prze­sła­nie me­sja­ni­zmu, mu­si­my mu przy­znać przez to dozę wiel­kiej szla­chet­no­ści. Inną spra­wą jest jed­nak to, gdzie do­pro­wa­dził Pol­skę jako jed­na z czo­ło­wych my­śli prze­wod­nich na­ro­du. Jako po­ko­le­nie współ­cze­sne mamy pra­wo oce­nić go kry­tycz­nie, za­ra­zem jed­nak nie mo­że­my od­mó­wić mu wiel­kiej wagi jako czyn­ni­ka na­ro­do­wo­twór­cze­go. Sta­no­wi to wiel­ką iro­nię na­sze­go na­ro­du jako ca­ło­ści hi­sto­rycz­nej.


Prze­czy­taj tak­że: Czym dla człowieka może być wolność? Omów zagadnienie na podstawie Dziadów części III Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Ak­tu­ali­za­cja: 2024-09-26 17:37:35.

Sta­ra­my się by na­sze opra­co­wa­nia były wol­ne od błę­dów, te jed­nak się zda­rza­ją. Je­śli wi­dzisz błąd w tek­ście, zgłoś go nam wraz z lin­kiem lub wy­ślij ma­ila: kon­takt@po­ezja.org. Bar­dzo dzię­ku­je­my.