Czwarta część „Dziadów” Adama Mickiewicza opiera się w dużej mierze na dialogu pomiędzy grekokatolickim Księdzem oraz tajemniczym widmem Gustawa - jego dawnego ucznia. Ich rozmowa stanowi pretekst do przedstawienia przez autora dwóch skrajnych postaw życiowych i intelektualnych. Ksiądz reprezentuje idee oświeceniowe oraz religijne, a więc kierowanie się rozsądkiem i zasadami wiary. Tymczasem widmo to romantyk w typie bohatera werterycznego: nastawiony na poryw namiętności, idealizm i postrzeganie rzeczywistości przez pryzmat indywidualizmu.
Żeby dobrze zrozumieć postawy obu bohaterów, warto przyjrzeć się szczegółom ich spotkania. Ma ono miejsce w noc 1 listopada, a więc w tytułowe „dziady”. Mniej więcej o godzinie dziewiątej na plebanii grekokatolickiego duchownego zjawia się tajemniczy Pustelnik, początkowo brany za obłąkanego. Ostatecznie okaże się on duchem Gustawa, dawnego ucznia i przyjaciela Księdza. Noc jak też miejsce spotkania nie jest przypadkowe. Nakreśla nam bowiem od początku oś konfliktu światopoglądowego postaci.
Obrzęd „dziadów” to element mistycznej, na poły pogańskiej tradycji ludowej, a sam Gustaw to zjawa - istota nadprzyrodzona. Jest to połączenie istotnych dla romantyków elementów: ludowości, mistycyzmu i zjawiska nadnaturalnego. Tymczasem plebania to miejsce szerzenia religii, walki z zabobonem. Jak wspomina sam Ksiądz, duchowni od lat próbują walczyć z przeczącymi rozumowi i wierze praktykami ludu. Tym samym widzimy tu zderzenie dwóch światów - ducha (romantyzmu) oraz rozumu (oświecenia, również religijnego).
Pustelnik początkowo wydaje się jedynie szaleńcem, zagubionym wariatem. Kolejne godziny ujawniają jednak kolejno głębię tej postaci. W godzinie miłości odsłania on swój pogląd na tę dziedzinę życia, który jest całkowicie romantyczny, werteryczny. Pustelnik był bowiem kształtowany za młodu właśnie przez książki preromantyczne. Jest więc nastawiony idealistyczne do tego stanu, ma ona dla niego charakter ekstatyczny.
W godzinie rozpaczy ujawnia za to rozczarowanie rzeczywistością. Jako Gustaw mówi o bólu, który spowodowało mu niedostosowanie wizji kochanki do rzeczywistości. To rozczarowanie pcha go do odtworzenia chwili własnej śmierci. W godzinie przestrogi prosi zaś Księdza o przywrócenie „dziadów”, co odczytać możemy jako stanięcie po stronie ducha i odrzucenie prawd rozumu. Tym samym Pustelnika możemy zakwalifikować do bohaterów o postawie werterycznej.
Z drugiej strony Ksiądz to przedstawiciel myśli oświeceniowej. Rozemocjonowanego Pustelnika star się uspokoić, wskazać mu błędy w kierowaniu się uczuciami i nakierować na myślenie racjonalne. W samym spotkaniu, mimo słów własnych dzieci, również do samego końca nie dostrzega zjawiska nadprzyrodzonego. Nie mieści się ono bowiem w rozumowym światopoglądzie Księdza. Pod względem moralnym podpiera się zaś nauką Kościoła, głoszącą potrzebę podporządkowania woli Boga. Dlatego potępia samobójstwo oraz podkreśla nietrwałość rzeczy doczesnych - zarówno smutków, jak i przyjemności. Nie jest to jednak człowiek zimny, bezduszny. Bliżej mu bardziej do stoika, człowieka podporządkowującego emocje rozumowi i religii, nadal jednak zdolnego do uczuć.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.