Jednym z najczęściej wykorzystywanych w literaturze motywów jest przyroda. Wykorzystywana jest ona w wielu różnych celach, czasem bardziej lub mniej oczywistych. Często służy ona jako tło opisywanych wydarzeń, ale zdarza się także, że staje się ona bardziej aktywnym elementem lub nawet przejmuje rolę pełnoprawnego bohatera wydarzeń opisywanych przez autora. Przyroda może mieć więc ważną i niespodziewaną funkcję w dziele literackim, przekazywać ukryte znaczenia czy tropy interpretacyjne. Ma to miejsce w takich dziełach literackich jak nowela autorstwa Elizy Orzeszkowej zatytułowana „Gloria victis” oraz w epopei narodowej „Pan Tadeusz”, którą stworzył Adam Mickiewicz.
W noweli „Gloria victis” autorstwa Orzeszkowej przyroda jest bardzo ważnym elementem świata przedstawionego. Pełni ona wiele różnych funkcji, dzięki czemu akcja noweli rozwija się. Przyroda przede wszystkim u Orzeszkowej jest świadkiem dawnych wydarzeń, jakimi było nieudane powstanie styczniowe. Walki toczyły się na terenie pól i lasów Polesia, w związku z czym natura była świadkiem tego, co się w ich trakcie działo.
Orzeszkowa przyjęła założenie, że pamięć przyrody jest trwalsza od pamięci ludzkiej, która znika wraz ze śmiercią kolejnych świadków wydarzeń. Natura tymczasem trwa przez lata niezmiennie, na jej łonie pojawiła się także mogiła powstańcza, tym samym przyroda stała się naturalnym skarbnikiem pamięci o ważnych dla narodu wydarzeniach. Tak długo, jak ona trwa, tak długo trwać może wspomnienie powstania i walczących. Gdy padnie ostatnie drzewo, które widziało zmagania powstańców, wówczas zniknie także ostatni naoczny świadek tamtych wydarzeń, a wraz z nim zacznie się zacierać pamięć o nich.
Dodatkowo w noweli Orzeszkowej przyroda jest także głównym narratorem opowieści. To właśnie ożywiony las opowiada czytelnikowi o tym, co działo się w trakcie powstania styczniowego i przekazuje swoją wiedzę na ten temat dalej, kolejnym pokoleniom leśnych mieszkańców, by oni także wiedzieli, czego świadectwem jest ta leśna, zapomniana mogiła. Las jest w stanie najlepiej przekazać według Orzeszkowej naturę tamtych walk, ponieważ jest ich ostatnim żywym świadkiem.
Pokazuje to także, że ten zryw niepodległościowy, mimo że już powoli odchodzący w niepamięć, swego czasu miał wpływ na cały okoliczny świat i nawet przyroda nie pozostała w jego obliczu obojętna. Motyw natury w noweli Orzeszkowej pozwala więc na przekazywanie czytelnikom dawnej pamięci o wydarzeniach niegdyś ważnych, a dziś już w pewien sposób zapomnianych przez społeczeństwo.
Innym przykładem specyficznej roli przyrody w literaturze jest „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza. Natura jest tam bardzo ważnym elementem świata przedstawionego wykreowanego przez poetę. Akcja jest bowiem osadzona w dworze Soplicowo, rozległym wiejskim gospodarstwie, w którym praktycznie całe życie bohaterów opiera się o naturę i zmiany, jakie w niej zachodzą. Cykl życia i kalendarz bohaterów normowany jest bowiem przez pory roku i zmiany z nimi związane.
Mickiewicz opisuje przyrodę i litewski krajobraz w sposób sielankowy, arkadyjski, przypominający praktycznie raj utracony. Jest to zapis wspomnień autora na temat swojej młodości i ojczyzny, którą ze względów politycznych musiał opuścić. Opis przyrody w sposób sugerujący, że była ona praktycznie idealna, sprawia, że czytelnik odczuwa tęsknotę poety. Jest to także sposób na zatrzymanie w czasie dawnych widoków i wspomnień i sprawienie, że na zawsze będą one perfekcyjne.
Dodatkowo w „Panu Tadeuszu” przyroda jest także ściśle powiązana ze szlacheckimi obyczajami, a co za tym idzie, także z pamięcią i tożsamością narodową. Bohaterowie biorą bowiem udział w wielu tradycyjnych aktywnościach na świeżym powietrzu, takich jak grzybobranie czy polowania, które są częścią obyczaju szlacheckiego. Bez przyrody nie mieliby oni możliwości dalszego kultywowania ich, a co za tym idzie, zostaliby pozbawieni elementu swojej tożsamości. Przyroda u Mickiewicza łączy się więc z odchodzącym już portretem stanu szlacheckiego, będącego już raczej elementem przeszłości niż teraźniejszości. Jest więc ona swoistym nośnikiem pamięci i sprawia, że możliwe jest dalsze podtrzymywanie niektórych obyczajów, nawet jeśli nie ma ono już takiego znaczenia we współczesnym świecie, jak miało w czasach młodości Mickiewicza. Przyroda w pewien sposób napędza także akcję, niektóre wydarzenia - jak na przykład Telimena i mrówki - mogły mieć miejsce tylko w takim otoczeniu.
Motyw przyrody jest więc wyjątkowo ważny i często wykorzystywany przez autorów w literaturze. Natura spełnia różnorodne funkcje w tekstach, czasami jest ona po prostu tłem wydarzeń, ale zdarza się, że otrzymuje ona zdecydowanie bardziej aktywną rolę i na przykład jest równorzędnym bohaterem utworu. W przypadku noweli „Gloria victis” była nośnikiem pamięci o powstaniu styczniowym i narratorem opowieści o dawnych wydarzeniach. Z kolei w „Panu Tadeuszu” natura jest obrazem wspomnień Mickiewicza z jego utraconej ojczyzny oraz służy do kontynuowania dawnych obyczajów szlacheckich, które powoli odchodzą już w niepamięć.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.