Utwór Adama Mickiewicza „Dudarz” zamyka zbiór „Ballady i romanse”, wydany w 1822 roku. Opowiada historię nieszczęśliwie zakochanego Pasterza, który do śmierci nie zapomniał o swojej ukochanej. Tytułowy Dudziarz staje się pośrednikiem między światem żywych i umarłych.
Romans powstał w drugiej połowie 1821 roku i stanowi podsumowanie ludowych inspiracji, widocznych w zbiorze „Ballady i romanse”. Świadczy o tym podtytuł „Z pieśni gminnej”. Autor wzorował się więc na podaniach, przekazywanych na wsiach ustnie z pokolenia na pokolenie. Utwór został określony jako romans. Mickiewicz nazywał w ten sposób odmianę pieśni gminnej, przypominającą balladę, ale skupioną w całości na ludzkich uczuciach.
Mimo, że wydanie zbioru „Ballady i romanse” zostało uznane za początek polskiego romantyzmu, w utworze pojawiają się elementy, które są charakterystyczne dla oświecenia. Romans posiada cechy sielanki pasterskiej, opowiada o uczuciu Pasterza i Pasterki, ważną rolę odgrywa wianek z polnych kwiatów.
W utworze widoczne są nawiązania do dzieł Mickiewicza, powstających w podobnym czasie. W latach 1820-1821, poeta pracował nad drugą i czwartą częścią „Dziadów”, które zostały wydane w 1823 roku. Mickiewicz odniósł się również do twórczości Tomasza Zana, jednego z filomatów. W utworze pojawiają się fragmenty jego trioletów.
Utwór składa się z czterdziestu sześciu strof, z których większość jest czterowersowa. Poeta zastosował rymy okalające i krzyżowe. Na przemian pojawiają się wersy dziesięcio- oraz ośmiozgłoskowe.
O wydarzeniach opowiada pierwszoosobowy narrator, który również bierze udział w świętowaniu. Świadczy o tym obecność czasowników w pierwszej osobie liczby pojedynczej („zawołam starca”). Oprócz niego, pojawia się trójka bohaterów: Dudarz, Pasterka i Pasterz.
Warstwa stylistyczna romansu jest dosyć rozbudowana. Pojawiają się zdrobnienia („chłopczyki”, „dudeczki”, „panienki”, „szklaneczkę miodku”, „wioseczki”, „piosneczki”, „trawka”), powtórzenia („biegą staruszki, biegą panienki, biegą do dudarza dziadka”, „od wioseczki do wioseczki, z borku do borku, z smugów na smugi”), pytania retoryczne („Jakiż to dziadek, jak gołąb siwy, z siwą aż do pasa brodą?”) oraz wykrzyknienia („Ach! jak szczęśliwy młodzieniec!”). Przyroda nabiera cech ludzkich, pojawiają się personifikacje („choć wiatr przestanie oddychać”). Zastosowano także porównania („dziadek, jak gołąb siwy”, „jak puszkiem chwieje trawka zielona”).
Wydarzenia mają miejsce podczas wiosennego święta dosiewek. Do wioski przybywa Dudarz, wędrowny muzyk. Jest przyjęty z szacunkiem i entuzjazmem, mieszkańcy sadzają go na centralnym miejscu i częstują jedzeniem oraz napitkiem. W XIX wieku wędrowni muzycy byli uznawani za osoby bardzo pobożne, a wręcz święte, traktowane, jako łącznik między światem ludzi i istot pozaziemskich.
Dudarz przypomina Starca, znanego z II części „Dziadów”, pomagającego Guślarzowi w odprawianiu obrzędów. Wędruje od wsi do wsi, ludzie chętnie słuchają jego pieśni, ale Dudarz pozostaje niezrozumiany, dlatego nigdzie nie zatrzymuje się na stałe. Uwagę starca przykuwa Pasterka, która stoi na uboczu i plecie wianek. Towarzyszy jej młodzieniec, prawdopodobnie jej wybranek, który otrzyma ślubny wieniec. Dziewczyna nie wygląda jednak na szczęśliwą, ale raczej zamyśloną i zatroskaną. Odpina z piersi listek, w który się intensywnie wpatruje. Jest to liść cyprysu, symbol żałoby i rozstania. Pojawia się on także w czwartej części „Dziadów”, Gustaw przechowuje cyprys jako pamiątkę po swojej nieszczęśliwej miłości. Dudarz wpatruje się w Pasterkę i rozpoczyna kolejną pieśń, która mówi o pleceniu ślubnego wianka. Jest to triolet, wyjęty z poezji Tomasza Zana. Wywołuje to poruszenie wśród mieszkańców wsi, ponieważ pamiętają, że tak samo śpiewał kiedyś jeden z nich.
Dudarz opowiada więc o swoim spotkaniu z Pasterzem, który przybył do Królewca barką z Litwy. Pochodził on właśnie z tej wsi. Mimo, że postać pasterza kojarzy się z sielanką sentymentalną, posiadał on cechy, które są typowe dla bohatera romantycznego. Był wciąż pogrążony w melancholii, unikał towarzystwa, nie chciał wyjawić nikomu przyczyny swojego smutku.
Pasterz często siadał nad morzem, grał na lutni i śpiewał. Mimo swojego samotniczej natury, udało mu się zaprzyjaźnić z Dudarzem. Starzec opiekował się nim podczas choroby, kiedy Pasterz powierzył mu ważną misję. Pokazał mu listek cyprysu i pukiel włosów, które przypominały mu o nieszczęśliwej miłości. Przyznał, że umiera bez żalu, ponieważ już za życia był martwy. Tym wyznaniem przypomina postawę Gustawa z czwartej części „Dziadów”, który również spędził życie na cierpieniu.
Pasterz poprosił Dudarza, aby zapamiętał śpiewaną przez niego pieśń i udał się z listkiem cyprysu do wsi nad Niemnem, gdzie znajdzie jego ukochaną. Dudarz spełnił więc prośbę przyjaciela i znalazł Pasterkę, która postanowiła poślubić innego mężczyznę. Starzec skierował do niej swoją pieśń, reakcja kobiety świadczy, że nie zapomniała o Pasterzu. Być może dziewczyna zobaczyła w spojrzeniu Dudarza swojego dawnego ukochanego. Przez pieśń i pamiątkę historia Pasterza została ożywiona, starzec stał się łącznikiem między światem żywych i umarłych. Podczas pieśni Pasterka zniknęła. Dudarz zauważył, że odeszła ze swoim narzeczonym, kryjąc twarz w chustce. Mieszkańcy wioski chcieli, aby starzec wyjaśnił znaczenie swojej pieśni, on jednak tego nie zrobił. Jej adresatka zrozumiała przesłanie, spojrzała w niebo i zapłakała, Dudarz spełnił więc powierzoną przez Pasterza misję. Milczenie starca wiąże się z romantyczną ideą poznawania rzeczywistości przez duchowość i intuicję. Słowa są zbędne, ponieważ ten kto powinien, zrozumie słowa pieśni bez żadnych wyjaśnień.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.