Biblia należy do jednych z najważniejszych ksiąg w historii ludzkości. Stanowi również podwalinę cywilizacji europejskiej, którą profesor Feliks Koneczny nazywał cywilizacją łacińską. Nie jest więc niczym zaskakującym, że odniesienia do niej możemy znaleźć w wielu innych dziełach kultury. Motywy biblijne były niezwykle powszechne na przestrzeni wieków, ponieważ odwołują się do naszego kodu cywilizacyjnego. Tym samym pozwalają umieścić dzieło w pewnym kontekście oraz przekazać w sposób symboliczny głębsze myśli, zawarte w utworze.
Warto jednak przyjrzeć się temu zjawisku z bliska, poprzez analizę utworów europejskiej kultury. Doskonałym przykładem rodzimego użycia motywów biblijnych będzie trzecia część „Dziadów” Adama Mickiewicza. Ukazania szerszego kontekstu wymaga jednak dzieła będącego spuścizną całej europejskiej literatury. Nie znajdzie się chyba w tym temacie lepszego przykładu spełniającego ten warunek, niż „Boska komedia” Dantego Alighieri.
Adam Mickiewicz wielokrotnie odwołuje się bezpośrednio do Biblii w swoim dramacie romantycznym. Znajdziemy tu, chociażby wspomnienie rzezi niewiniątek z czasów panowania Heroda, przyrównane do działań cara przeciwko litewskiej młodzieży. Widzenie księdza Piotra również nacechowane jest odniesieniami do Nowego Testamentu. Sąd nad ukrzyżowaną ojczyzną sprawuje Gal, będący zarazem Piłatem. Cierpienie i polskiego narodu nawiązuje tym samym do męki krzyżowej Chrystusa, zwiastując Polsce podobne zmartwychwstanie.
Objawia się tutaj idea mesjanizmu, czyli wiary w szczególne posłannictwo naszego narodu. Mickiewicz wierzył, że rozbiory wraz ze wszystkimi represjami, jakimi poddano Polaków, mają głębszy sens. Porównywano je właśnie do ofiary Zbawiciela, który swoją śmiercią zbawił ludzkość. Polska swoimi cierpieniami miała zaś przynieść światu wolność od tyranii i zmartwychwstać, niczym Chrystus.
Mesjanizm jest więc niebezpośrednim nawiązaniem do biblijnego motywu zbawiciela, którego określano właśnie mianem mesjasza. Dzięki temu połączeniu odbiorca z kręgu kultury chrześcijańskiej może w szybki sposób zrozumieć mesjanizm. Użycie przez Mickiewicza w dramacie motywów biblijnych podkreśla również mistyczny charakter idei, którą dzieło wyraża. Nawiązanie bezpośrednie, takie jak porównanie cara i Heroda, pozwalają na kulturowe dopasowanie przedstawionej sytuacji do odbiorcy. Posługuje się on bowiem tym samym co Mickiewicz sposobem odczytywania motywów chrześcijańskich, intuicyjnie rozumiejąc niuanse takiego zestawienia. Dzięki nawiązaniom biblijnym „Dziady” są włączone w krąg cywilizacji chrześcijańskiej, wraz z jej sposobem myślenia i kulturą.
Dante Alighieri stworzył dzieło, które możemy nazwać przejściowym. Jest ono bowiem dojrzale średniowieczne, stanowi zarazem preludium nadchodzącego renesansu. Zarazem „Boska komedia”, bo o niej mowa, łączy w sobie dwa filary Europy - antyk i chrześcijaństwo. Przedstawiona tutaj katabaza służy umoralnieniu odbiorcy poprzez „dantejskie sceny”, zarazem jednak przedstawia sobą głębokie przemyślenie na temat natury świata duchowego i związanej z nim duchowości ludzkiej. Problematyka utworu stanowi więc wykładnię moralności chrześcijańskiej w kontekście wiecznych konsekwencji ludzkiego postępowania.
Z motywów czysto biblijnych możemy tu dostrzec przede wszystkim motyw zbawienia i potępienia, a więc kary. Tej Dante poświęca bardzo dużo uwagi. Jest ona całkowicie wywiedziona z biblijnej moralności, stanowi sprawiedliwy koniec tych, którzy postępowali źle. Siedem kręgów piekieł wypełniają obrazy katuszy grzeszników, których pilnują demony i istoty z antycznej mitologii. Na dnie piekła spoczywa zaś sam Szatan - pierwszy spośród zbuntowanych aniołów. Motyw diabła, nieprzyjaciela ludzkości, to również element biblijny.
Mimo wielości tych nawiązań „Boska komedia” to nie tekst religijny. Nie ma charakteru sakralnego, stanowi raczej artystyczną próbę oddania przekonań religijnych i moralnych epoki. Dlatego też wiele motywów w niej zawartych zostało zinterpretowanych, oddanych przez pryzmat średniowiecznego myślenia i ekspresji twórcy. Zarazem jednak przemawia ono do nas językiem biblijnych znaków, a więc kulturowym kodem Europy. Dante stworzył wręcz dzieło, które niejako nadpisało wcześniejszy język naszej cywilizacji, dodając do niego nowe skojarzenia. Jeżeli zaś chodzi o warstwę symboliczną utworu, zawiera się ona w napomnieniu grzesznika do poprawy.
Niemniej trudno powiedzieć, czy kształt piekła jest u Dantego jedynie symbolem kary. Średniowiecze to bardzo interesujący okres, w którym ludzie postrzegali pewne rzeczy najzupełniej dosłownie. Mistrz Alighieri mógł więc rzeczywiście wyobrażać sobie piekło jako pełne ognia i demonów miejsce, choć można być pewnym co do wychowawczej grozy „dantejskich scen”. Wielka Boska komedia jest więc dzięki motywom biblijnym umieszczona w pewnym kontekście kulturowym, wyraża zarazem podejście autora do kwestii ostatecznych i moralnych. Te zaś wynikają z jego przynależności do kręgu cywilizacji chrześcijańskiej, dla której Biblia to księga religijna.
Biblia odegrała znaczącą rolę w kształtowaniu się cywilizacji, której jesteśmy uczestnikami. Przez ponad tysiąc lat wyznaczała sposób odbioru dzieł intelektualnych i była inspiracją do tworzenia innych. Zawarte w niej religijne oraz moralne treści wyznaczały tor rozwoju duchowości kontynentu, a od setek lat nawet dużej części ludzkości. Tym samym język Biblii stał się niejako językiem kultury narodów Europy. Niezależnie od naszego podejścia do tego dzieła, z łatwością odczytujemy wszelkie nawiązania. Jesteśmy dzięki temu w stanie powiązać je z pewnymi ideami, co nadaje tym drugim mocniejszy wydźwięk.
Autor korzystający z motywów biblijnych w swoim utworze chce więc umiejscowić swoje dzieło w konkretnym kręgu kulturowym, a zarazem przekazać nam nimi pewną wiadomość. Siła wyrazu, jaka się za nimi kryje, jest zaś przeogromna. Nie powinno więc dziwić, że nawet po upływie wielu tysięcy lat od spisania pierwszych ksiąg Starego Testamentu, Biblia nadal pozostaje ważnym dziedzictwem kultury.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.