Adam Mickiewicz wydał utwór „Świtezianka” w tomie „Ballady i romanse” w 1822 roku w Wilnie. Był to moment przełomowy dla polskiej literatury, początek nowej epoki - romantyzmu. Czternaście utworów balladowych i romansów stanowiło manifest światopoglądowy poety i całego młodego pokolenia. Wszystkie wiersze są zainspirowane ludowością, podaniami przekazywanymi ustnie z pokolenia na pokolenie. Tematyka i kompozycja ballad podkreślają zerwanie z oświeceniowymi kanonami estetycznymi. W balladzie „Świtezianka” również widoczne są cechy charakterystyczne dla romantyzmu, ludowe inspiracje i nastrój tajemniczości.
„Świtezianka” należy do nowego gatunku literackiego, utworzonego przez Mickiewicza - ballady romantycznej. Jej cechą charakterystyczną jest synkretyzm rodzajowy i gatunkowy. Romantycy nie przestrzegali reguły czystości gatunków, uważali sztywne formy za ograniczenie artystyczne. Utwór zawiera więc cechy liryki, epiki i dramatu. Elementy liryczne to budowa, podział na wersy i strofy. Należą do nich też liczne środki stylistyczne, a zwłaszcza epitety i porównania. Charakterystyczny jest również nastrój grozy i tajemniczości. W „Świteziance” widoczne są cechy epiki. Jest to obecność narratora i bohaterów oraz jasno zaznaczona fabuła - wydarzenia związane z przysięgą i karą za jej złamanie. Do elementów dramatycznych należą dialogi, z których w całości składają się niektóre strofy.
W balladach występuje też różnorodność stylistyczna, przeplatają się elementy humorystyczne i nastrój grozy. Po epoce oświecenia, gdzie najważniejszym źródłem poznania była nauka, w romantyzmie największe znaczenie zyskała fantastyka. W balladach pojawiają się liczne zjawiska nadprzyrodzone, które są traktowane jako oczywisty element rzeczywistości. Realny świat polskiej wsi jest ściśle połączony z obecnością istot nadprzyrodzonych, które ingerują w życie bohaterów. Romantycy odrzucili racjonalizm wykształconych klasycystów, czerpali inspirację z wiary i moralności prostego ludu. W balladach nie brakuje tajemniczych i niepokojących zdarzeń, często pojawiają się takie zdarzenia jak zbrodnia, zemsta czy zdrada. W wydarzeniach uczestniczy przyroda. Pejzaż romantyczny jest potężny, nieprzenikniony, budzący strach. Pojawiają się również nawiązania do przeszłości, a zwłaszcza średniowiecza.
Ballady charakteryzują się melodyjnością, którą zapewniają regularność wersyfikacyjna, powtórzenia i obecność refrenu. „Świtezianka” składa się z trzydziestu ośmiu zwrotek, liczących po cztery wersy. Wers pierwszy i trzeci napisano dziesięciozgłoskowcem, a drugi i czwarty - ośmiozgłoskowcem. Utwór ma więc prostą i regularną budowę. Poeta użył rymów przeplatanych, które podkreślają różnice w długości wersów. Typowa dla ballady romantycznej była stylizacja na pieśń gminną, widoczna także w tym utworze. Świadczy o tym prostota wersyfikacji i liczne powtórzenia („woda się burzy i wzdyma”). Pojawiają się również paralelizmy, czyli podobieństwa treściowe lub kompozycyjne kilku analogicznych segmentów utworu literackiego („bieży i patrzy, patrzy i bieży”). Narrator używa naturalnego, ludowego języka, przez co przypomina wędrownego śpiewaka, a nie poetę.
W utworze często pojawiają się zdania pytające, które podkreślają atmosferę tajemniczości i niepewności („Jaki to chłopiec piękny i młody?”, „Gdzie dom twój, gdzie są rodzice?”, „A kto dziewczyna?”). Mickiewicz stosuje liczne epitety („sinej wody”, „mokry jaskier”, „dzikich brzegach”, „lisie zamiary”, „dziewicza piękność”). Obecne są także porównania, odwołujące się do ludowego wyobrażenia o świecie („jak mokry jaskier wschodzi na bagnie, jak ognik nocny przepada”, „jak upiór błądzisz w noc ciemną”). Narrator wypowiada się o wydarzeniach tak, jakby rozgrywały się współcześnie. Stosuje mowę zależną, ożywia swoją wypowiedź przez dużą liczbę czasowników, wykrzyknienia i krótkie zdania.
Ballada rozpoczyna się od opisu spaceru. Przystojny strzelec spotyka się każdego wieczoru z tajemniczą dziewczyną, której pochodzenia sam nie zna. Młodzieniec przysięga swojej ukochanej wierność, a ona przestrzega go przed konsekwencjami niedotrzymania obietnicy. Po zniknięciu dziewczyny nad Świtezią dzieją się tajemnicze zjawiska. Z jeziora wyłania się piękna kobieta, nakłaniająca strzelca do wspólnego życia. Gdy chłopak zgadza się, zjawa zmienia się w dziewczynę, której przysięgał wierność. Za karę młodzieniec znika w zburzonych falach jeziora. Od tego czasu mieszkańcy widują nad brzegiem zjawę młodej dziewczyny i rozpaczającego strzelca.
Historia opowiedziana w „Świteziance” jest ilustracją ludowej prawdy moralnej: „bo kto przysięgę naruszy, ach, biada jemu, za życia biada. I biada jego złej duszy”. Złamanie przysięgi wierności danej ukochanej osobie jest wielką zbrodnią i zasługuje na karę. Tematyka utworu koncentruje się wokół męskiej niewierności. Historia zdrady została przeniesiona w realia ludowe, odczuwalna jest atmosfera tajemniczości i tragizmu. Narrator podaje bardzo niewiele informacji na temat strzelca i jego ukochanej, dzięki czemu opowieść ma uniwersalny charakter. Mimo sielankowego obrazu spotkań zakochanych, górę bierze niestałość uczuć młodzieńca, który daje się skusić nieznajomej kobiecie. Zdrada jest traktowana jako naruszenie ładu moralnego, które według światopoglądu ludowego, zasługuje na karę. Lud i utożsamiający się z nim narrator są przekonani o słuszności konsekwencji, które spotkały niewiernego młodzieńca. Utwór porusza odwieczny motyw zbrodni i kary. Przestrzeganie ludowego systemu wartości daje poczucie sprawiedliwości społecznej i konieczności ponoszenia skutków swoich czynów.
Przyroda nie jest tylko tłem zdarzeń, ale też odgrywa rolę w rozwoju akcji. Świecący jasno księżyc nadaje sielankowego charakteru spacerom zakochanych nad brzegiem jeziora. Natura zwiastuje też zawirowania w ich historii i zwiększa napięcie. Szczęście strzelca i dziewczyny kończy się wraz z nadejściem jesieni. Dziewczyna, spotykająca się ze strzelcem, nie należy do zwykłych śmiertelników. Mimo, że narrator nie wyjawia jej tożsamości, prawdopodobnie jest to nimfa, mieszkająca w Świtezi. Aby skusić młodzieńca, zmienia się w swoją pierwotną postać. Młodzieniec jest poddany próbie właśnie przez przyrodę, która przybrała postać rusałki. Natura bierze udział w wymierzeniu kary, chłopak zostaje pochłonięty przez fale jeziora i pojawia się pod modrzewiem, rosnącym nad brzegiem wody, gdzie rozpacza nad swoim losem. Tęskni za przeszłością i jęczy z żalu za utraconą szansą na szczęście, jednak nie ma już odwrotu. Młodzieniec został skazany na tysiąc lat cierpienia.
„Świtezianka” stanowi manifest ideowy Mickiewicza. Jasno opowiada się on po stronie romantyków w ich konflikcie z klasykami. Twórcy epoki oświecenia nie czerpali z wierzeń prostego ludu, uznawali tylko naukowe badanie rzeczywistości. Nie akceptowali koncepcji współistnienia świata realnego i fantastycznego. Mickiewicz zakładał wyższość poznania pozarozumowego, opartego na intuicji i uczuciu. Utwór obrazuje wyższość istot pozaziemskich, które przenikliwie obserwują człowieka, zdają sobie sprawę z jego intencji, widzą złe czyny i wymierzają za nie sprawiedliwą karę.
Ballada jest przykładem silnej fascynacji ludowością. Wątki pochodzące z wieści gminnej, pozwoliły na realistyczne ukształtowanie bohaterów, ich uczuć, przeżyć i stosunku do natury, z której potęgi lud zdawał sobie sprawę. Romantycy traktowali ludowe opowieści jako najbardziej wiarygodne i spontaniczne przedstawienie języka i obyczajów prostych ludzi. Były przekazywane ustnie, stąd brak w nich wyszukanego słownictwa i sztywnych reguł kompozycyjnych. Taką formę artyści romantyczni chcieli naśladować w swoich utworach. Lud przedstawiony w „Świteziance” zdaje sobie sprawę z istnienia istot nadprzyrodzonych, takich jak rusałki i nimfy. Wierzy w współistnienie świata żywych i umarłych. Z tymi poglądami identyfikuje się narrator utworu, który posiada romantyczne spojrzenie na rzeczywistość, jest wrażliwy na piękno natury oraz czuje respekt wobec siły istot ponadnaturalnych.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.