„Pielgrzym” jest czternastym utworem z cyklu „Sonety krymskie”, stworzonego przez Adama Mickiewicza pod wpływem podróży przez Krym. Wiersze mają charakter lirycznego pamiętnika z wędrówki. Wiersze są połączeniem opisów krymskiej przyrody i refleksji na temat tułaczki po świecie, izolacji od ojczystego kraju. Poeta był, jak na romantyka przystało, zafascynowany orientalną kulturą i czerpał z niej inspirację do swoich utworów. Tytuł „Pielgrzym” nawiązuje do bohatera lirycznego, który pojawia się również w wielu innych wierszach cyklu „Sonety krymskie”, czuje melancholię i tęsknotę za Litwą, niezależnie od miejsca, w którym się znajduje.
Budowa sonetu jest charakterystyczna dla tego gatunku lirycznego. Składa się z dwóch strof czterowersowych i dwóch trzywersowych. Został napisany trzynastozgłoskowcem. Pierwsza i druga strofa zawierają rymy parzyste okalające (abba abba), a pozostałe - rymy przeplatane potrójne, gdzie jedna strofa rymuje się z drugą (cdd cdc).
Podmiotem lirycznym jest tytułowy Pielgrzym, utożsamiany z autorem wiersza. Sonet to przykład liryki bezpośredniej, osoba mówiąca nie tylko opisuje sytuację liryczną, ale też własne refleksje. Ujawnia swoją obecność w utworze przez czasowniki w pierwszej osobie liczby pojedynczej i właściwe zaimki osobowe („u stóp moich”, „piały mi”, „deptałem”, „wabi mię”, „wzdycham”).
Warstwa stylistyczna jest bardziej skromna niż w utworze „Czatyrdah”, ale opis pozostaje plastyczny, jak we wszystkich utworach cyklu „Sonety krymskie”. Na wyobraźnię czytelnika mają oddziaływać głównie epitety („piękne lice”, „szumiące lasy”, „rubinowe morwy”, „złote ananasy”). Nie mają one jednak bogatego orientalnego charakteru, opis jest mniej wyszukany, bardziej realistyczny. Emocjonalnego charakteru nadają wykrzyknienia („niestety!”, „Litwo!”) i pytania retoryczne („jeszcze dalsze czasy?”, „depcąc świeże me ślady czyż o mnie pamięta?”), mające skłonić czytelnika do refleksji. Poeta nadał również przedmiotom i naturze cech istot żywych przez ożywienia („ucieka serce”, „piały mi wdzięczniej twe szumiące lasy”). Opis nabiera realizmu przez onomatopeje („piały”, „szumiące”, „wzdycham”). W utworze pojawia się bezpośredni zwrot do ojczystego kraju podmiotu lirycznego: apostrofa „Litwo!”.
Dla cyklu „Sonety krymskie” charakterystyczne są liczne orientalizmy. Podmiot liryczny porównuje szum litewskich lasów do „słowików Bajdaru”, czyli ptactwa zamieszkującego dolinę Bajdary, będącą głównym tematem poprzednich utworów. Pojawia się również inna lokalna nazwa, poeta zastosował metaforyczne określenie „Salhiry dziewice”. Salhir to krymska rzeka, wypływająca z jaskiń u stóp Czatyrdahu.
Tytuł utworu wskazuje od razu kto jest jego bohaterem. Słowo „pielgrzym” przywołuje skojarzenia ze sferą sacrum, w ten sposób nazywa się pątnika, zmierzającego do miejsca kultu religijnego. Taka wyprawa zazwyczaj miała określoną intencję, wiązała się z przemyśleniami egzystencjalnymi, była sprawdzeniem sił. Wiąże się to z podróżą podmiotu lirycznego, która skłoniła go do wielu refleksji na temat swojej przeszłości, tęsknoty za ojczyzną. Był to często pojawiający się w romantyzmie motyw poszukiwania sensu życia przez tułaczkę po świecie. W przypadku poety nie była to jednak podróż dobrowolna, był zmuszony do opuszczenia rodzinnego kraju, nie mógł do niego powrócić.
Utwór „Pielgrzym” rozpoczyna się od zachwytu nad pięknem orientalnej, krymskiej przyrody. Podejście podmiotu lirycznego zmieniło się, nie czuje się słaby, przytłoczony. Używa sformułowania „u stóp moich kraina dostatków i krasy”, dominuje nad otaczającym go światem, jego własnością jest wszystko, co jest w stanie ogarnąć wzrokiem.
Pielgrzym nie czuje się jednak usatysfakcjonowany, czegoś mu brakuje. Jego dusza wciąż ucieka do utraconej ojczyzny. Podmiot liryczny porównuje do siebie Litwę i Krym, dostrzega między dwoma odległymi miejscami wiele podobieństw. Są to dostatnie krainy, znane ze swoich pięknych krajobrazów i czystego nieba. Te wspólne cechy nie przynoszą jednak Pielgrzymowi ulgi tylko wzmagają tęsknotę i utrudniają zapomnienie o rodzinnym kraju.
Podmiot liryczny mimo towarzyszącego mu przez cały czas cierpienia, nie utracił ciekawości świata. Dostrzega egzotyczne piękno krymskiej natury, podziwia lokalny krajobraz, jasne niebo, „rubinowe morwy”. Myśli Pielgrzyma wciąż wracają do rodzinnego kraju i chwil, które tam przeżył. W sonecie pojawia się wspomnienie pierwszej miłości poety. Prawdopodobnie była nią Maryla Wereszczakówna.
Podmiot liryczny czuje się zaskoczony tym, jak silnie pamięta dawną ukochaną. Zastanawia się, czy kobieta już o nim zapomniała, być może jest w związku z kimś innym. Poeta stworzył obraz beztroskiej młodości, dzięki połączeniu opisu sielankowego krajobrazu i wspomnień z czasów pierwszego zakochania. Podmiot liryczny wypowiada się jednak o miłości w czasie przeszłym („do tej, którą kochałem w dni moich poranku”), ten rozdział w jego życiu jest już zakończony. Pielgrzym nie chce wrócić do swojej dawnej kochanki, nie tęskni za nią, lecz za ojczystym krajem, o którym kobieta mu przypomina.
Podmiot liryczny koncentruje się na sobie. Jeszcze niedawno był w ojczyźnie i liczy, że zostawił ślady, które będą przypominać o nim jego ukochanej. Dopóki Pielgrzym nie został całkowicie zapomniany w ojczyźnie, coś jeszcze go z nią łączy. Ma nadzieję, że mimo wyjazdu, on wciąż tam trwa.
Pamięć ma swoje jasne i ciemne strony. Natrętne, przykre wspomnienia potrafią odebrać radość życia, zdolność cieszenia się ulotną chwilą. Z drugiej strony, pamięć chroni człowieka przed zniknięciem w nicości, wiecznym zapomnieniem. Pozwala też Pielgrzymowi wracać na rodzinną Litwę, która jest obecna tylko w jego wspomnieniach.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.