Mesjanizm i prometeizm stanowią główne motywy w III części Dziadów Adama Mickiewicza. Oba motywy powiązane są z polityczno-historycznych wymiarem funkcjonowania Polski. Wieszcz, w swoim dziele, starał się przedstawić losy narodu jako pełne cierpienia, poświęcenia oraz podkreślić rolę, jaka przypadła mu w udziale.
Spis treści
Prometeizm jest motywem, którego źródeł upatrywać należy w micie o Prometeuszu. Mityczny Prometeusz to tytan, który stworzył człowieka. Chcąc zapewnić mu jak najlepszy byt zdecydował się, by podarować mu ogień – by tego dokonać, musiał wykraść go bogom. Za akt nieposłuszeństwa wobec Zeusa został on dotkliwie ukarany. Za kradzież ognia Prometeusz został przykuty do skał Kaukazu. Każdego dnia miał przylatywać sęp (lub orzeł, w zależności od przekazu) i wyrywać mu wątrobę. Ta wciąż odrastała, zatem męka Prometeusza trwa wieczność.
Poświęcenie dla ludzi, jakie charakteryzuje postać Prometeusza, przekuta została na motyw literacki. O bohaterze, który decyduje się na poświęcić dla dobra ogółu, zbiorowości, powiedzieć można, że prezentuje postawę prometejską. Gdy poświęcenie to równocześnie wiąże się z buntem przeciwko Bogu – analogicznie do buntu Prometeusza przeciw Zeusowi – określać je można jako bunt prometejski.
W III części Dziadów prometeizm występuje przede wszystkim w treści Wielkiej Improwizacji. Konrad, w trakcie swojego monologu w celi, buntuje się przeciwko Bogu. Uważa, że brak miłości i cierpienie, które towarzyszą życiu człowieka, są winą Stwórcy. Chce przejąć od niego władzę – wymaga od Boga, by ten przekazał mu „rząd dusz”, a więc możliwość kierowania ludzkimi sumieniami i sercami:
Wiesz, żem myśli nie popsuł, mowy nie umorzył;
Jeśli mnie nad duszami równą władzę nadasz,
Ja bym mój naród jak pieśń żywą stworzył,
I większe, niźli Ty, zrobiłbym dziwo:
Zanuciłbym pieśń szczęśliwą!
Daj mi rząd dusz! —
Konrad wyraża wolę, by cierpieć za naród. Podobnie jak Prometeusz – kocha ludzi i chce dla nich jak najlepiej. Zależy mu na tym, by wyzwolić kraj z niewoli. Jest indywidualistą, posiada wizję i pragnie ją zrealizować. Jest również wrażliwym artystą – czuje ogrom empatii dla swojej społeczności, nie może pogodzić się z tym, jak ojczyzna musi mierzyć się z prześladowaniem, brakiem wolności, więzieniem:
Czuję całego cierpienia narodu,
Jak matka czuje w łonie bole swego płodu.
Bohatera charakteryzującego się postawą prometejską można oceniać różnie. Z jednej strony jest to postać bardzo odważna, indywidualista oraz człowiek wrażliwy. Z drugiej strony nie waha się podważać sposobu funkcjonowania świata, posiada bluźnierczy stosunek do Boga i pragnie pełnej władzy.
Motyw prometeizmu odnaleźć można również w utworach wywodzących się z twórczości Młodej Polski lub w literaturze wojennej. Poezja Jana Kasprowicza (szczególnie hymn Dies irae) przywołuje bohatera bardzo podobnego do mitycznego Prometeusza. Losy narodu polskiego – m.in. w twórczości Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – noszą znamiona cech postawy prometejskiej: młodzi ludzie, objęci widmem wojny, decydowali się walczyć o swój kraj mimo wszystko.
Mesjanizm jest jednym z głównych motywów literatury romantycznej o tematyce patriotycznej. Termin ten wywodzi się bezpośrednio z Biblii. Już w Starym Testamencie pojawiały się wzmianki o Mesjaszu, który nadejdzie, by wybawić plemię Izraela. W Nowym Testamencie obietnica ta realizuje się – Jezus Chrystus umiera na krzyżu dopełniając obietnicę zbawienia.
Odkupienie, jakie dokonało się za sprawą męczeńskiej śmierci Jezusa, literatura romantyczna przenosi na kanwę tematyki narodowej. Polska, jako naród poddany represji, przejmuje rolę Mesjasza – za sprawą swojej męki ma odkupić resztę świata w taki sposób, by ten nie musiał znosić podobnego cierpienia.
Motyw mesjanizmu spaja całą treść III części Dziadów. Odniesienia do męki i śmierci, analogicznej do męki i śmierci Jezusa, odnaleźć można w kilku scenach. Pierwszym fragmentem o wyraźnym odniesieniu do mesjanizmu jest „Przedmowa”. Otwiera je następujące zdanie:
Polska od pół wieku przedstawia widok z jednej strony tak ciągłego, niezmordowanego i niezbłaganego okrucieństwa tyranów, z drugiej tak nieograniczonego poświęcenia się ludu i tak uporczywej wytrwałości, jakich nie było przykładu od czasu prześladowania chrześcijaństwa.
Jest to bezpośrednie przełożenie historii biblijnej na losy narodu polskiego. Prześladowania, jakie towarzyszyły pierwszym społecznościom chrześcijańskim zostały przełożone na los Polski pod zaborami. Kolejna tego typu wzmianka wyraźnie rysuje się w historii Żegoty, która ukazywała poświęcenie i męczeństwo narodu posługując się opowieścią o ziarnie. Historia Żegoty zwiastuje obietnicę sensu cierpienia, jakie towarzyszy narodowi. Stanowi więc odniesienie do zbawienia, które stało się możliwe za sprawą śmierci Jezusa.
Motyw mesjanizmu dostrzec można również w widzeniu księdza Piotra. Ponownie – jak we wstępie – pojawia się odniesienie do rzezi niewiniątek:
Tyran wstał — Herod! — Panie, cała Polska młoda
Wydana w ręce Heroda.
Wspomnienie o rzezi niewiniątek dotyczy wywózki oskarżonych przez rząd carski osób na Sybir lub skazywanie ich na bardzo trudne warunki więzienne. Motyw mesjanizmu zdecydowanie dominuje w III części Dziadów. Cierpienie narodu, które chciał ukazać Mickiewicz, zrównane zostało z męczeńską śmiercią i zmartwychwstaniem Jezusa, historią pierwszych chrześcijan oraz zdarzeń mających miejsce w czasie narodzin Chrystusa, a więc momentu, w którym Herod – władca – bał się o swoją władzę. Bohaterowie „Dziadów”, którzy w swoich wypowiedziach nawiązują do tych zdarzeń, są zdania, że władza carska również upadnie pod naporem potęgi cierpienia narodu polskiego. Mesjanizm opiera się w głównej mierze na przekonaniu o tym, że Bóg ingeruje w losy świata, jest obecny w jego historii, a ból, poświęcenie i cierpienie stanowią część jego planu.
Mesjanizm jest motywem, który najpełniej realizował się w czasie romantyzmu. Utworem, który również posiada wiele odniesień do mesjanizmu, jest Kordian Juliusza Słowackiego oraz jego wiersze, które odnoszą się do losów polityczno-społecznych narodu.
Aktualizacja: 2022-08-11 20:23:56.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.