W dawnych czasach szlachta była jedną z najważniejszych i najbardziej wpływowych grup w polskim społeczeństwie, Miała ona dostęp do majątków, zarządzała gospodarstwami, decydowała o kształcie polityki narodowej kraju, brała także udział w niepodległościowych, zbrojnych zrywach, gdy Polska straciła swoją niepodległość. Dlatego nie powinno nikogo dziwić, że literatura poprzednich epok zawiera wiele portretów szlachty polskiej. Ukazują one zarówno jej zalety, jak i liczne wady. Takie obrazy odnaleźć można na przykład w epopei narodowej „Pan Tadeusz”, stworzonej przez Adama Mickiewicza, ale także w komedii „Zemsta” pióra Aleksandra Fredry.
W „Panu Tadeuszu” czytelnik ma do czynienia z portretem mocno idealizowanym, Mickiewicz stworzył bowiem w swoim dziele apoteozę stanu szlacheckiego i jego sposobu życia. Jego tekst jest pamiątką, utrwalającą szlacheckie obyczaje i tradycje, ukazującą piękny tradycyjny, szlachecki dwór, w którym wszystkim dobrze się żyje.
Szlachta polska w „Panu Tadeuszu” jest bowiem bardzo przywiązana do dawnych obyczajów, które wciąż stara się kultywować i przechowywać w swojej pamięci. Równie istotna dla polskiej szlachty jest postawa patriotyczna, którą widać w postępowaniu mieszkańców Soplicowa. Na ścianach dworu wiszą bowiem portrety polskich bohaterów narodowych, takich jak Kościuszko czy Rejtan, a stary zegar kurantowy wygrywa melodię „Mazurka Dąbrowskiego”. Szlachta polska z dzieła Mickiewicza stara się organizować czyn zbrojny, który pozwoli odzyskać niepodległość kraju, wierzy w powodzenie swoich akcji i czuje się odpowiedzialna za resztę społeczeństwa.
Mickiewicz ukazał także wady polskiej szlachty, takie jak upór czy mściwość (prezentowane przez Gerwazego Rębajło), jednak nie zmienia to faktu, że portret, który przedstawił, jest na wskroś idealistyczny i tworzący ogólne wrażenie niezwykle ważnej roli szlachty i jej licznych zalet, które wpływają na dobrostan całego społeczeństwa. Podkreślona została niezwykła gościnność i religijność szlachty, co wpływa na całą okolicę. Sędzia Soplica to dobry gospodarz, dbający o pracujących dla niego chłopów, który nie próbuje ich wyzyskiwać i szanuje to, co dla niego robią. Przedstawiony jest on zatem jako wzór dobrego gospodarza, który odpowiednio zarządza majątkiem i podwładnymi, na czym korzystają wszyscy. Bohaterowie tacy jak Sędzia czy Tadeusz służą Mickiewiczowi do ukazania tego, jak w jego mniemaniu prezentowała się niegdyś polska szlachta. Postaci są więc nośnikami cech uniwersalnych dla tego stanu i są jego personifikacją. Dlatego też łączą w sobie wszystkie jego zalety - patriotyzm, gospodarność, religijność, przywiązanie do tradycji czy pracowitość.
Inny obraz polskiej szlachty stworzył w swojej komedii „Zemsta” Aleksander Fredro. Głównym wątkiem dzieła jest konflikt dwóch przedstawicieli stanu szlacheckiego, jakimi są Cześnik Raptusiewicz czy Rejent Milczek. Od lat spierają się oni o zamieszkiwany przez siebie zamek, którego dwie części rozdziela mur graniczny. Ich konflikt ciągnie się długo, pełen jest przepychanek, wyzwisk czy intryg, jakie snują szlachcice.
Awantura ta wpływa na wszystkie mieszkające w zamku osoby, między innymi na siostrzenicę Cześnika - Klarę - oraz syna Rejenta - Wacława - którzy są w sobie zakochani, ale zaciekłość ich opiekunów może wszystko to zrujnować i uniemożliwić im ślub. Fredro sportretował więc szlachciców jako upartych pieniaczy, ludzi mściwych i skupionych na sobie. Są oni gwałtowni i często bezmyślni, co przekłada się na ich impulsywne działanie. Najbardziej liczy się dla nich ich prywatny interes i próba udowodnienia, że to oni mają rację. Nie patrzą na nikogo innego, pochłonięci są bowiem swoją awanturą do tego stopnia, że stała się ona sensem ich życia. By udowodnić swoje racje są gotowi nawet poświęcić swoich najbliższych, co ostatecznie kończy się dobrze, ale tylko dzięki interwencji i pomysłowości innych mieszkańców zamku.
Fredro bezlitośnie wykpił więc wszystkie wady polskiej szlachty, ukazał jej przedstawicieli jako ludzi, którzy nie zajmują się tak naprawdę niczym pożytecznym i są tylko obciążeniem dla innych. Te same cechy, które utrudniają im życie wśród bliskich przenoszone są także na większą skalę, gdy chodzi o interesy całego narodu, za przedstawiciela którego uważa się wszak szlachta. Jej awanturnictwo i zaciekłość urastają do absurdalnej skali, co prowokować może czytelnika do śmiechu. W istocie Fredro opisał jednak bohaterów trudnych, z którymi często nie da się porozumieć, a życie z nimi przypomina tak naprawdę tor przeszkód.
Obrazy polskiej szlachty w literaturze są więc zróżnicowane i ukazują wiele aspektów tej grupy społecznej. W „Panu Tadeuszu” Mickiewicz stworzył bardzo pochwalny obraz i pamiątkę szlachciców polskich, którego nie mącą nawet opisywane przez autora wady jego bohaterów. Są oni ukazani jako ludzie dobrzy i gospodarni, prawdziwi patrioci i wspaniali obywatele. Mniej pochwalny portret polskiej szlachty stworzył za to w „Zemście” Aleksander Fredro. W jego utworze na pierwszy rzut oka widoczne są liczne wady szlachciców, ukazane w hiperboli, przez co ostatecznie wydają się być aż śmieszne.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.