Wiersz Adama Mickiewicza „Śmierć pułkownika” powstał w 1832 roku w Dreźnie, pod wpływem upadku powstania listopadowego. Został poświęcony uczestniczce walk na Litwie - Emilii Plater. Utwór jest jednym z najważniejszych dzieł poezji patriotycznej epoki romantyzmu.
Utwór ma formę typowego romantycznego gatunku - ballady. Składa się z pięciu strof różnej długości. Pierwsze trzy zwrotki liczą po osiem wersów, czwarta - siedem, a piąta - pięć. Utwór został napisany dziesięciozgłoskowcem. Poeta zastosował głównie rymy krzyżowe (abab), w końcowej części utworu pojawiają się rymy parzyste (aabb).
Ballada należy do liryki pośredniej narracyjnej, podmiot liryczny nie ujawnia swojej obecności w utworze. Jest obserwatorem opisywanych zdarzeń, ma do nich emocjonalny stosunek. Utwór został oparty na efekcie zaskoczenia. Dopiero w ostatniej strofie czytelnik poznaje tożsamość umierającego Pułkownika, który był przedstawiony jako mężczyzna, a okazuje się kobietą.
Warstwa stylistyczna utworu jest minimalistyczna. Został napisany prostym językiem, pojawia się słownictwo militarne („rota strzelców”, „kordelas i pas, i ładunki”, „w głowach siodło i burka a u boku kordelas, dwururka”). Ballada jest wyrazem szacunku dla odwagi Emilii Plater, dlatego panuje podniosły nastrój. Zastosowano liczne epitety („głuchej puszczy”, „starzy Kościuszki żołnierze”, „pastuszym tapczanie”, „żołnierskiej odzieży”), oddające tajemniczą i przygnębiają atmosferę. Na rytm ballady wpływają anafory, kilka wersów rozpoczyna się od słowa „kazał”.
Rozpacz żołnierzy została przedstawiona za pomocą kontrastu („tyle krwi swej i cudzej wylali, łzy ni jednej - a teraz płakali”). Pojawia się także porównanie bohaterki do Stefana Czarnieckiego („on chce jak Czarniecki, umierając, swe żegnać rynsztunki”). Emocjonalny charakter ballady oddaje wykrzyknienie („Wódz Powstańców - Emilija Plater!”). Podmiot liryczny stara się zaangażować czytelnika, pojawiają się pytania retoryczne („Jakie piękne dziewicze ma lica? Jaką pierś?”).
Emilia Plater była córką hrabiego Franciszka Ksawerego i Anny von der Mohl. Zasłynęła ze swoich działań powstańczych na Litwie, których była prekursorką. Pełniła nie tylko funkcję organizatora, ale też regularnego żołnierza. Swoją popularność wśród ludu zawdzięczała walce razem z prostymi ludźmi, mimo szlacheckiego pochodzenia i wysokiego stopnia. Po decyzji o kapitulacji jej przywódcy generała Chłapowskiego, kapitan Emilia Plater podjęła decyzję o dalszej walce i wyruszyła do Warszawy. Podróż okazała się jednak zbyt wyczerpująca i kobieta zmarła w 1831 roku z powodu choroby i wycieńczenia. Właśnie ten moment został opisany w balladzie „Śmierć pułkownika”.
Utwór rozpoczyna się od przedstawienia miejsca, w którym anonimowy Pułkownik spędza ostatnie chwile swojego życia. Jest to skromna chatka w środku lasu, gdzie zgromadził się zrozpaczony lud. W strofie drugiej pojawia się średniowieczny motyw ars moriendi, sztuki godnego umierania.
Pułkownik zdaje sobie sprawę, że zostało mu niewiele czasu i chce zakończyć swoje życie zgodnie z żołnierską tradycją. Żegna się ze swoim koniem, najwierniejszym przyjacielem w czasach wojny i pokoju. Każe też przynieść swój rynsztunek, gromadzi wokół siebie przedmioty symbolizujące ideały, za które umiera. Wojenny ekwipunek przypomina, że właśnie umiera prawdziwy patriota, który zdecydował się poświęcić swoje życie dla dobra ojczyzny. Pułkownik chce odejść w sposób godny chrześcijanina, przybywa ksiądz z ostatnim namaszczeniem.
Reakcja zgromadzonych ukazuje jak ważna i uwielbiana osoba umiera. Płaczą nie tylko ksiądz i lud, ale nawet żołnierze, obcujący na co dzień ze śmiercią, przyzwyczajeni do straty towarzyszy broni. Cierpienie wojaków obrazuje, jak wiele zawdzięczają Pułkownikowi oraz jak bardzo cenią jego męstwo. Na podniosły nastrój utworu wpływa też porównanie umierającego do Stefana Czarnieckiego, dowódcy polskich wojsk podczas potopu szwedzkiego, co dodaje żołnierzowi dostojeństwa.
Strofa czwarta opisuje poranek po śmierci Pułkownika. Żołnierze nie mogli dłużej czuwać przy jego łożu, musieli wrócić do swoich obowiązków, w okolicy pojawili się Moskale. Dowódca zmarł w nocy, leży otoczony symbolami wojskowymi i religijnymi. Lud przybył, aby zobaczyć ciało Pułkownika i po raz ostatni się z nim pożegnać. Ujawniona zostaje tożsamość zmarłego, jest to Emilia Plater, bohaterka powstania listopadowego.
Podmiot liryczny w całym utworze używa czasowników, rzeczowników i zaimków rodzaju męskiego, co tworzy efekt zaskoczenia. Czytelnik spodziewa się, że utwór mówi o śmierci jednego z wielu żołnierzy dowodzących powstańcami. Mickiewicz zdecydował się jednak poświęcić balladę wyjątkowej postaci, kobiecie, która dorównywała odwagą mężczyznom. Podmiot liryczny wyraża swój podziw przez nazwanie Emilii Plater „dziewicą-bohaterem”.
W utworze pojawia się motyw kobiety-żołnierza, wykorzystany również w powieści poetyckiej Mickiewicza „Grażyna”. Emilia Plater oddała swoje życie, ale umiera w sławie i chwale, na zawsze pozostanie w pamięci ludu. Wykazała się odwagą równą największym narodowym bohaterom. Przez lata, również dzięki balladzie „Śmierć pułkownika”, historia Emilii Plater urosła do rangi legendy. W literaturze jest przedstawiana jako piękna, młoda szlachcianka, dorównująca żołnierskimi zdolnościami mężczyznom. Jej udział w powstaniu listopadowym był istotny, jednak nie aż tak kluczowy, jak zostało to przedstawione w utworze Mickiewicza. Kobieta nie przyczyniła się do żadnego ze znaczących zwycięstw.
Emilia Plater była Litwinką, co również zostaje podkreślone w ostatniej strofie utworu. Być może również z tego powodu, Mickiewicz odczuwał szczególną więź ze zmarłą kobietą. Okoliczności śmierci bohaterki, która wynikła z wycieńczenia trudem powstania, były inspiracją dla romantyków, często tworzących utwory o tematyce patriotycznej i idealizujących oddanie życia za ojczyznę. Wpisywało się to w koncepcję mesjanizmu narodowego. Nazwanie Emilii Plater „dziewicą-bohaterem” stanowi nawiązanie do innej słynnej kobiety-żołnierza, Joanny d'Arc.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.