Adam Mickiewicz, fot: Library of Congress
„Mogiły haremu” to dziewiąty utwór z cyklu „Sonety krymskie”, inspirowanego egzotyczną podróżą Adama Mickiewicza. Tematycznie łączy się z sonetami „Bakczysaraj”, „Bakczysaraj w nocy” i „Grób Potockiej”, ponieważ opowiada o zwiedzaniu opuszczonego pałacu chanów krymskich w Bakczysaraju. Poeta nie podróżował po XIX-wiecznej Rosji z radością, mimo fascynacji kulturą orientalną. „Sonety krymskie” są zdominowane przez nastrój melancholii i tęsknoty za ojczystym krajem. Zesłanie po procesie filomatów było dla Mickiewicza ogromną karą, wzmagało uczucie wyobcowania i samotności.
Spis treści
Wiersz ma budowę typową dla sonetu, składa się z dwóch strof czterowersowych i dwóch trzywersowych. Klasyczny jest również podział tematyczny, strofa pierwsza i druga mają charakter opisowy, a trzecia i czwarta filozoficzno-refleksyjny. Utwór został napisany, typowym dla „Sonetów krymskich”, trzynastozgłoskowcem. Pojawiają się rymy żeńskie, akcentujące słowa istotne interpretacyjnie. W strofach czterowersowych występuje układ rymów abba abba, w zwrotkach trzywersowych cdc dcd. W ostatniej strofie pojawia się pointa.
Sonet „Mogiły haremu” to przykład liryki roli, utwór jest stylizowany na wypowiedź adresowaną do ucznia. Wiersz posiada cechy dramatu, wprowadzenie do wiersza „Mirza do Pielgrzyma” przypomina didaskalia, określające nadawcę (Mirza) i adresata (Pielgrzym).
Podmiot liryczny traktuje spacer po ogrodzie chana, jako pretekst do głębszej refleksji, stąd liczne metafory o charakterze orientalnym („wzięto na stół Allaha”, „turban zimny błyszczy śród ogrodu”, „dłonią giaura wyryte imiona”). Pojawia się również porównanie („jak buńczuk wojska cieniów”), nadające utworowi dramatycznego charakteru. Opis jest żywy i plastyczny dzięki zastosowaniu epitetów („niedojrzałe grona”, „mrocznego łona”, „turban zimny”, „niewiernemu oku”), które podkreślają przygnębiający nastrój wiersza. Utwór jest oparty na zasadzie kontrastu, poeta zestawił ze sobą pojęcia nacechowane pozytywnie (młodość, piękno, szczęście) i negatywnie (trumna, mrok, zapomnienie). Sonet był zainspirowany pobytem na Krymie, stąd liczne orientalizmy, takie jak „giaur”, czyli muzułmańskie określenie niewiernego, odezwa do Allaha, a nie Boga chrześcijańskiego czy „buńczuk”, oznaczający symbol władzy w armiach mongolskich i tureckich.
W cyklu „Sonety krymskie” przewija się postać Mirzy, starca przynależącego do kultury wschodu, posiadającego mądrość i doświadczenie życiowe. W utworze zwraca się do Pielgrzyma jak nauczyciel do ucznia, pełni rolę przewodnika po ruinach pałacu w Bakczysaraju.
Bohaterowie liryczni zwiedzają starożytny harem, gdzie zostały pochowane żony i nałożnice chanów oraz sułtanów. Mirza opowiada Pielgrzymowi o marmurowych grobach, w których spoczywają piękne, przedwcześnie zmarłe kobiety. Starzec zwraca się też do leżących w mogiłach i proroka Mahometa. Wizyta w tym niezwykłym miejscu skłania podmiot liryczny do refleksji na temat przemijania.
Poeta w sposób metaforyczny opisuje losy żon i kochanek muzułmańskich władców. Mirza opowiada Pielgrzymowi o kobietach zabieranych z domów rodzinnych i izolowanych od ich środowiska, bez powrotu do dawnego życia. Większość z nich była tak młoda, że nie zdążyła nawet dorosnąć wśród bliskich. Poeta określa je jako „miłości niedojrzałe grona” i „perełki Wschodu”. Dziewczyny pełniły rolę kolejnych żon lub nałożnic bogatych, wpływowych mężczyzn, często wiele od nich starszych.
Podmiot liryczny porównuje dom haremu do trumny, ponieważ kobiety zostawały w nim do śmierci. Wiele z nich młodo umierało, spotykało się z zapomnieniem. Od momentu odebrania z domu rodzinnego, nałożnice traciły swoją tożsamość, stawały się anonimowe, nie funkcjonowały jako jednostki, ale zbiorowość kobiet żyjących w haremie. Nie miały żadnego wpływu na ich dalszy los, zostawały skazane na łaskę sułtana. Dziewczyny musiały być ciche, posłuszne, nie wyrażały swojego zdania, były własnością innego człowieka.
Jedyną pamiątką po kobietach z haremu są ich imiona wyryte na kamieniach nagrobnych. Człowiek odwiedzający mogiły żon i nałożnic chana może zaoferować im tylko pamięć i współczucie. Emocjonalne podejście do historii każdej z tych anonimowych kobiet chroni je przed zapomnieniem, które poeta opisuje metaforą „skryła je niepamięci i czasu zasłona”. Podmiot liryczny nie traktuje ich jako niemą, bierną zbiorowość, ale wyjątkowe jednostki, ciężko doświadczone przez los.
Starzec zwraca się bezpośrednio do spoczywających w mogiłach kobiet, nazywa je „różami edeńskimi”, podkreślając ich piękno. Mirza dostrzega wrażliwość Pielgrzyma, dlatego zaprowadził go w to miejsce. Podróżnik jest człowiekiem samotnym, wyalienowanym, tęskniącym za krajem ojczystym. Jest w stanie zrozumieć tragedię kobiet z sułtańskiego haremu, które musiały porzucić swoje dawne życie i odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Poeta podkreśla ogromne emocje, towarzyszące Pielgrzymowi odwiedzającemu mogiły, który „poglądał ze łzami”. Refleksja na temat cierpienia i przemijania doprowadziła podróżnika do płaczu, co jest cechą typową dla wrażliwych bohaterów romantycznych.
Pokazując mogiły kobiet haremu, Mirza dopuścił się świętokradztwa. Takich miejsc nie powinni oglądać „niewierni”, do których należy Pielgrzym, niewyznający islamu, pochodzący z całkowicie innego kręgu kulturowego. Mędrzec zwraca się bezpośrednio do Mahometa „darujesz, o wielki Proroku!”, prosząc go o wybaczenie tego niegodnego czynu. Mirza tłumaczy swoje postępowanie wyjątkowością podróżnika, podkreśla, że Pielgrzym był jedynym cudzoziemcem, który ronił łzy nad losem kobiet sułtana. Podróżnik nie jest jednostką ponadprzeciętną tylko w swoich oczach, tak samo ocenia go mędrzec, wyznający inną religię, pochodzący z kultury wschodu. Mimo przygnębienia i melancholii, podmiot liryczny zachował ciekawość świata. Jest empatyczny, los kobiet z haremu jest mu bliski, potrafi wzruszyć się nie tylko nad swoim cierpieniem, ale też szczerze współczuć tragediom innych ludzi.
Aktualizacja: 2024-06-26 17:05:05.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.