Adam Mickiewicz, fot: Library of Congress
W trzeciej części „Dziadów” Adam Mickiewicz zawarł ustęp w formie wiersza, zatytułowany „Do przyjaciół Moskali”. U źródła jego powstania leży petersburskie powstanie dekabrystów z grudnia 1825 roku - antycarski zryw rosyjskich rewolucjonistów, krwawo stłumiony przez władzę. Wybuchło ono podczas zesłania Mickiewicza w głąb Rosji, a w wyniku jego stłumienia zginęło lub zostało potem zesłanych kilku przyjaciół poety. W Ustępie podmiot liryczny oddaje hołd tym z Rosjan, którzy podjęli się walki o wolność swojego narodu, potępiając zarazem kupionych przez cara lub lojalnych wobec nieludzkiego systemu Moskali.
Spis treści
Tytuł i treść utworu wyraźnie wskazują, że podmiotem lirycznym utworu jest sam Adam Mickiewicz, co czyni dzieło osobistym i autorefleksyjnym. Mickiewicz nie kryje swojej obecności w tekście, wykorzystując go jako przestrzeń do wyrażenia własnych emocji, refleksji i doświadczeń. Adresatami utworu są „przyjaciele Moskale”, a więc Rosjanie, zarówno ci, którzy podzielają antycarskie ideały, jak i ci, którzy, w jego opinii, zaprzedali się systemowi. Poprzez tak sformułowany przekaz autor wyraźnie odcina się od prostego antyrosyjskiego tonu, kierując swoją krytykę nie wobec całego narodu rosyjskiego, lecz wyłącznie wobec carskiego despotyzmu. „Ustęp” tak jak całe „Dziady cz. III” jest dziełem antycarskim, a zarazem pełnym współczucia dla tych Rosjan, którzy stawiali opór tyranii. Mickiewicz wyraża w nim żal za przyjaciółmi, którzy padli ofiarą represji po upadku powstania dekabrystów, oraz pogardę dla tych, którzy zaakceptowali carskie rządy i stali się ich narzędziami.
„Ustęp” zbudowany jest z dedykacji, wprowadzającej kontekst i adresatów, oraz z dziewięciu czterowersowych strof, które rozwijają główną treść dzieła. Dedykacja wyraźnie wskazuje, że Mickiewicz kieruje swoje słowa do Rosjan, z którymi czuje duchowe pokrewieństwo, ale również wyraża wobec nich różne emocje – od bólu i żalu, po pogardę. W dedykacji Mickiewicz podkreśla, że choć jest Polakiem i doznał cierpienia ze strony carskiego systemu, dostrzega wspólnotę losu z tymi Rosjanami, którzy również walczyli z tyranią. Pierwsze trzy strofy stanowią swoisty lament nad losem przyjaciół Mickiewicza, którzy zginęli lub zostali zesłani w wyniku represji. Mickiewicz wspomina takich bohaterów jak Rylejew, który został powieszony za swoją działalność, czy Batużew, zesłany na Syberię. Są to postacie symbolizujące heroizm i poświęcenie w walce o wolność. Kolejne strofy odnoszą się do Rosjan, którzy zdradzili te ideały i stali się narzędziami carskiego systemu. Mickiewicz obarcza ich odpowiedzialnością za cierpienia zarówno narodu polskiego, jak i rosyjskiego, czyniąc ich symbolem zdrady i kolaboracji z despotyzmem.
W następnych strofach Mickiewicz wyraża solidarność z Rosjanami, którzy cierpieli pod jarzmem carskiego samodzierżawia i sprzeciwiali się tyranii. Jest to wyraz głębokiej empatii autora, który dostrzega wspólnotę losu między narodami zniewolonymi przez ten sam system. Mickiewicz przypomina, że sam również doświadczył cierpienia i ucisku, co czyni go bliskim tym, którzy stawiali opór despotycznym rządom cara. Ósma strofa wyjaśnia, skąd bierze się gorycz Mickiewicza wobec swoich odbiorców. Autor wyraża nadzieję, że choć jego słowa są pełne bólu i krytyki, mogą stać się impulsem do przebudzenia narodowej świadomości Rosjan i przyczynią się do obalenia carskiego samodzierżawia. Jest to jednocześnie świadectwo jego zawodu sytuacją w Rosji, jak i jego własnej ojczyzny, cierpiącej pod carskim jarzmem.
W ostatniej strofe utworu Mickiewicz zwraca się do tych Rosjan, którzy podporządkowali się carskiej władzy i stali się jej narzędziami. Porównuje ich do psów, które zaakceptowały swoje niewolnicze położenie i zamiast buntować się przeciwko łańcuchowi, atakują tych, którzy próbują wskazać im drogę do wolności. Jest to niezwykle gorzka metafora, która podkreśla, jak głęboko zakorzeniona może być mentalność niewoli. Mickiewicz dostrzega w tych ludziach nie tylko ofiary systemu, ale także współwinnych jego trwania. Ich krytykę swoich utworów traktuje jako dowód na to, jak bardzo zostali oni zdeprawowani przez system, który nie pozwala im dostrzec wartości wolności.
Ostatnia strofa stanowi wyraz rozczarowania Mickiewicza, który nie liczy na to, że jego słowa zostaną zrozumiane przez wszystkich odbiorców. Jego celem nie jest uzyskanie aprobaty, lecz wywołanie refleksji i przebudzenie tych, którzy jeszcze nie utracili woli walki z tyranią.
Utwór „Do przyjaciół Moskali” jest wyjątkowy, ponieważ wykracza poza tradycyjne granice narodowych antagonizmów. Mickiewicz, pisząc go w kontekście walki z carskim autorytaryzmem, zwraca uwagę na wspólnotę losów Polaków i Rosjan, którzy, choć różnią się kulturą i historią, są równie mocno dotknięci przez system tyranii. Utwór doskonale wpisuje się w antycarski charakter trzeciej części „Dziadów”, będąc zarazem częścią „Ustępu” – rozdziału, który rozszerza perspektywę z polskiego cierpienia na uniwersalny problem niewoli i despotyzmu. W ten sposób Mickiewicz nadaje swojemu dziełu wymiar ponadnarodowy.
Mickiewicz wyraża swój żal po stracie rosyjskich przyjaciół, dekabrystów, którzy odważyli się wystąpić przeciwko carowi w imię wolności swojego narodu. Dla autora dekabryści to bohaterowie, którzy, podobnie jak polscy powstańcy, mieli odwagę podjąć nierówną walkę z systemem opartym na despotyzmie. Mickiewicz widzi w Rosjanach nie tylko naród ciemiężący Polskę, ale przede wszystkim ofiary cara, które podobnie jak Polacy, cierpią pod jarzmem samodzierżawia. W utworze wybrzmiewa bolesna świadomość, że wielu Rosjan, mimo tego samego ucisku, nie tylko nie walczy z systemem, ale wręcz go wspiera. Mickiewicz zwraca uwagę na to, jak carskie autorytety, poprzez korupcję, urzędy i ordery, kupiły lojalność części Rosjan, którzy w zamian stali się narzędziami systemu.
Ostatnie wersy utworu kryją szczególnie ważne przesłanie, w którym Mickiewicz podkreśla siłę swojego słowa jako narzędzia walki z carskim systemem. Jego twórczość nie jest jedynie wyrazem bólu czy żalu – to akt sprzeciwu wobec tyranii, który ma na celu wzbudzenie refleksji i przyczynienie się do zmiany. Mickiewicz, obserwując upodlenie swojego narodu, dostrzega podobieństwa między losem Polaków a losem Rosjan poddanych autorytaryzmowi. W swoich utworach pragnie łączyć ludzi przeciw wspólnemu wrogowi – tyranii cara – oraz budzić w nich poczucie wolności i obywatelskiej godności. W ostatnich wersach Mickiewicz z pełną goryczą odnosi się do Rosjan, którzy, zamiast walczyć o wolność, lojalnie służą carowi. Porównanie tych ludzi do psa na łańcuchu ma wyjątkowo gorzki wydźwięk. Autor wskazuje na mechanizm psychologiczny przypominający syndrom sztokholmski – po latach życia w zniewoleniu Rosjanie nie tylko przyzwyczaili się do swojego losu, ale zaczęli go akceptować i bronić. Mickiewicz ukazuje ich jako ofiary systemu, które zamiast walczyć z tyranią, atakują tych, którzy próbują wyzwolić ich z kajdan.
Ostatni wers, w którym Mickiewicz drwi z mentalności ludzi uległych wobec systemu, okazuje się niezwykle aktualny również w dzisiejszych czasach. Choć utwór powstał w XIX wieku, jego treść wciąż rezonuje w kontekście współczesnych wydarzeń na wschodzie, gdzie kwestie wolności, despotyzmu i oporu wobec autorytarnej władzy nadal budzą gorące emocje. Mickiewicz swoją krytyką niewoli duchowej i politycznej trafia w uniwersalny problem, który nie traci na znaczeniu w różnych epokach historycznych. Tym samym jego utwór staje się ponadczasowym manifestem walki o wolność i godność człowieka.
Aktualizacja: 2024-11-23 15:36:05.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.