W trzeciej części Dziadów Adam Mickiewicz zawarł ustęp w formie wiersz, zatytułowany „Do przyjaciół Moskali”. U źródła jego powstania leży petersburskie powstanie dekabrystów z grudnia 1825 roku - antycarski zryw rosyjskich rewolucjonistów, krwawo stłumiony przez władzę. Wybuchło ono podczas zesłania Mickiewicza w głąb Rosji, a w wyniku jego stłumienia zginęło lub zostało potem zesłanych kilku przyjaciół poety. W Ustępie podmiot liryczny oddaje hołd tym z Rosjan, którzy podjęli się walki o wolność swojego narodu, potępiając zarazem kupionych przez cara lub lojalnych wobec nieludzkiego systemu Moskali.
Zarówno tytuł, jak i sam tekst Ustępu zdradzają nam, że podmiotem lirycznym jest tutaj sam autor - Adam Mickiewicz. Odbiorcami wiersza są niewątpliwie tytułowi „przyjaciele Moskale”, czyli Rosjanie. Tym samym autor dystansuje się od antyrosyjskości, czyniąc dzieła wyraźnie antycarskim. Wyraża ono bowiem żal za utraconymi w wyniku represji po powstaniu dekabrystów przyjaciółmi oraz pogardę dla zaprzedanych systemowi i pozbawionych potrzeby wolności Rosjan.
Utwór składa się z dedykacji, po której następuje dziewięć czterowersowych strof. Podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do odbiorców, którymi są tytułowi przyjaciele Moskale. Monolog ten ma charakter uzewnętrznienia swoich odczuć związanych ze zduszonym powstaniem dekabrystów. Pierwsze trzy strofy autor poświęca na pełne bólu wspomnienie przyjaciół będących uczestnikami nieudanej insurekcji. Opisuje powieszenie Rylejewa i zesłanie Batużewa. Dalsze dwa wersy poświęca dla tych rewolucjonistów, którzy zaprzedali się carowi i teraz służą mu na zgubę narodów Polskiego oraz Rosyjskiego. Podmiot liryczny wyraża w kolejnych dwóch wersach solidarność z przeciwnymi tyranii cara Moskalami. Przypomina, że również cierpiał w ciszy pod butem despoty, dla podobnych sobie ma jednak szczere słowa.
Ósmy wers wyjawia powód goryczy w nich zawarty. Mickiewicz pragnie, aby nieprzyjemna treść wiersza przyczyniła się do zerwania kajdan carskiego samodzierżawia z rąk narodu rosyjskiego. Ta paląca gorycz pochodzi zaś z doświadczeń jego ojczyzny, która również cierpi w imperialnym systemie. W ostatnim wersie drwi zaś z rosyjskich krytyków jego utworu. Widzi w nich niewolnicze ofiary systemu, które nawykły do poniewierania. Są dla niego niczym psy, które zamiast nienawidzić łańcuch, gryzą dłoń zwracającą na niego uwagę zniewolonego zwierzęcia.
Wiersz „Do przyjaciół Moskali” to wyjątkowy na skalę polskiej kultury utwór, wskazujący tytułowych Rosjan jako podobne Polakom ofiary autorytaryzmu cara. Wpisuje się to i doskonale oddaje antycarski charakter trzeciej części „Dziadów”, których ustęp stanowi rzeczony utwór.
Mickiewicz oddał swój ból po stracie przyjaciół, dzielnych bojowników o wolność rosyjskiego narodu. Dla niego i samych dekabrystów Rosjanie są bowiem zniewoleni przez cara, tak samo jak Polacy. Zauważa jednak przy tym, że samodzierżawie (autorytarny system rządów cara) zniszczył wielu wolnych Moskali nie tylko fizycznie. Zwraca bowiem uwagę na tych, których kupił poprzez urzędy, pieniądze i ordery, a którzy po tym nierzadko wspomagali niewolenie narodu polskiego.
Interesujący jest również tekst ostatnich dwóch wersów. Mickiewicz wyraża tam bowiem chęć naruszenia systemu swoim słowem, będącym pokłosiem niewoli jego ojczyzny. Dostrzega więc wiele podobieństw w niedoli Polaków i upodleniu narodu rosyjskiego przez jego władcę. Dla niego walczący z autorytaryzmem Moskale są wręcz „obywatelami”, a więc wolnymi braćmi Polaków. Co ciekawe jednak ma świadomość ataków, jakie przypuści na niego wielu lojalnych caratowi Rosjan. Porównanie z psem i łańcuchem możemy rozumieć jako zwrócenie uwagi na swoisty syndrom sztokholmski, będący udziałem Moskali. Poprzez lata autorytaryzmu tak bowiem przywykli do bycia zniewolonymi przez system, że wrogość wobec niego biorą za atak na siebie.
Szczególnie ten ostatni wers wydaje się w dobie dzisiejszych wydarzeń na wschodzie niezwykle aktualny.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.