Wiersz „Do matki Polki” powstał w 1830 roku, tuż przed wybuchem powstania listopadowego. Wyjaśnia to przygnębiający nastrój panujący w utworze, w czasach gdy rówieśnicy poety byli skazani na walkę o wolność ojczyzny. Utwór ma charakter patriotyczny, podejmuje temat walki z zaborcą. Ukazuje tragiczny los powstańców, czeka ich męczeństwo w niewoli u wroga lub śmierć w nierównej walce. Tytuł nawiązuje nie tylko do polskich matek, które musiały wychowywać synów na żołnierzy, ale też do Matki Boskiej.
Wiersz składa się z jedenastu czterowersowych strof. Został napisany jedenastozgłoskowcem, często pojawiającym się w utworach Mickiewicza. Zastosowano rymy żeńskie krzyżowe przeplatane (abab). Wyjątkiem jest ostatnia zwrotka, w której pojawiają się rymy okalające (abba).
Wiersz ma charakter wezwania do matki Polki. Utwór wyróżnia bogactwo warstwy stylistycznej, język jest żywy i ekspresyjny. Poeta umieścił w wierszu podniosłe apostrofy („O matko Polko!”), powtarzające się w całym utworze, przypominając o jego adresatce. Podmiot liryczny wywiera wpływ na czytelnika przez nagromadzenie czasowników w trybie rozkazującym („klęknij”, „każże”, „okręcaj”).
Pojawiają się liczne metafory („w źrenicach błyszczy genijuszu świetność”, „w pokoju zakwitnie świat cały”, „mową truć z cicha”). Poeta zastosował także porównania („jak otchłań w myśli niedościgły”, „jak zgniłym wyziewem”, „jako wąż wystygły”, „jak dawni rycerze”). Opis jest plastyczny, dzięki nagromadzeniu epitetów („czoła dziecinnego”, „parą zgniłą”, „katowskim obuchem”, „świata nowego”, „sąd krzywoprzysiężny”, „pomnik grobowy”, „nocne rozmowy”).
W utworze pojawia się kontrast, podniosły język jest zestawiony z prostym, używanym w codziennych rozmowach („źle się twój syn bawi”). Tragizm podkreśla zastosowanie szyku przestawnego („w pokoju zakwitnie świat cały”, „jak świata nowego żołnierze”). Pojawiają się także przerzutnie, czyli przeniesienie części wypowiedzenia do kolejnego wersu. Zwiększają one dynamikę i wywołują efekt zaskoczenia u czytelnika.
Utwór rozpoczyna się apostrofą do jego adresatki - matki Polki. Podmiot liryczny jest wieszczem, który przepowiada matce tragiczny los czekający jej dziecko.
Poeta zwraca się do anonimowej matki i syna w liczbie pojedynczej. Utwór ma jednak przesłanie uniwersalne, są oni symbolem całego narodu, który składa się z wielu takich nieznanych rodzin. Męczeństwo czeka całe pokolenie współczesne poecie, które musi walczyć o wolność ojczyzny, często oddając za nią życie. Matki są świadome, że wychowują swoich synów na żołnierzy i będą musiały pozwolić im opuścić bezpieczny dom. To przeznaczenie widoczne jest od najwcześniejszych lat dzieciństwa, gdy chłopcy słuchają opowieści starszych o dawnych dziejach Polski.
Wiersz podkreśla ogromną rolę poezji patriotycznej w wychowywaniu kolejnych pokoleń Polaków. Taka twórczość ma przypominać dawną potęgę ojczyzny, pobudzać dumę narodową, motywować do działania. Podmiot liryczny mówi, że młodzież będzie musiała nauczyć się nowej metody walki. Zbrojne starcia skończą się tragedią, należy posługiwać się podstępem. Czasy dzielnych i honorowych wojowników są już przeszłością, wróg zmusza Polaków do przyjęcia swoich zasad. Zaborcy stosowali brutalne przesłuchania, niesprawiedliwe wyroki sądów i szpiegostwo. Rodacy powinni nauczyć się pokonać ich właśnie tą bronią.
Młody Polak musi wyrosnąć na spiskowca gotowego do walki z caratem. Osoba mówiąca uświadamia matkę, że jej rolą jest przygotowanie dziecka do tego zadania. Syn w przyszłości będzie mierzył się z latami spędzonym we więzieniu, samotnością, lękiem przed śmiercią. Musi nauczyć się wytrzymałości i odwagi, aby móc stawić czoła wrogowi, gdy dorośnie.
Podmiot liryczny nie wróży jednak młodym spiskowcom sukcesu, podkreśla tragizm ich losu. Młodzież została stworzona „do męczeństwa bez zmartwychpowstania”. Ogromne poświęcenie Polaków nie będzie nagrodzone, mimo heroizmu i determinacji. Nie czeka ich nawet pośmiertna chwała, nikt nie będzie stawiał pomników na ich cześć. Młodzież zostawi po sobie tylko szubienice, na których zostali powieszeni.
Motyw szubienicy często pojawiał się w dziełach epoki romantyzmu. Był symbolem niezasłużonego cierpienia, nabrał podobnego znaczenia do chrześcijańskiego krzyża. Bezimienne groby podkreślają pozbawienie Polaków godności i tożsamości. Jedyną pamiątką po młodych konspiratorach będą rozmowy rodaków, ustne przekazywanie ich dziejów kolejnym pokoleniom. Tak jak oni w dzieciństwie słuchali opowieści starców, tak po wielu latach staną się częścią historii Polski.
Na cierpienie nie są skazani jedynie młodzi, ale też ich matki. Kobiety mają obowiązek wychowywać swoje dzieci w duchu patriotyzmu i przygotowywać do walki, nawet jeśli nie mają już nadziei na jej powodzenie. Polska matka jest w utworze porównana do Matki Boskiej, której syn również musiał zginąć męczeńską śmiercią. Poeta odwołuje się do idei mesjanizmu. W wierszu przytoczony jest obraz Chrystusa, bawiącego się w dzieciństwie krzyżykiem, symbolem swojego cierpienia. Występuje analogia w jego losie i życiu młodych polskich patriotów. Figury matki i syna są w utworze sakralizowane, stają się archetypami pożądanych w epoce zachowań i postaw. Mickiewicz stworzył wzór matki Polki, kobiety idealnej, która bez wahania przygotowuje swoje ukochane dziecko do walki za ojczyznę.
Utwór został utrzymany w pesymistycznym nastroju, los młodych Polaków jest przedstawiony, jako ciążące nad nimi fatum. Przedstawia koncepcję antyheroizmu. Cierpienie nie jest gloryfikowane, przedstawiane jako coś wzniosłego, chwalebnego. Męczeństwo nie przynosi bohaterstwa, sławy po śmierci, zbawienia całego narodu. Wszystkie porady dla matek, jakie daje podmiot liryczny można potraktować ironicznie, są przedstawione na zasadzie kontrastu. Beztroski świat dzieciństwa został przedstawiony jak poligon wojskowy wypełniony okrucieństwem. Żeby przygotować się do dorosłego życia, dziecko powinno mieć ręce okręcane łańcuchem, być zaprzęgane do wozu. Taki zabieg szokuje czytelnika, przedstawia tragiczny los Polaków od narodzin do męczeńskiej śmierci.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.