Wydane w 1826 roku Sonety krymskie zawierają zbiór 18 powiązanych tematycznie sonetów, które stanowią próbę poetyckiego opisu doświadczeń Mickiewicza z podróży na Półwysep Krymski, którą wieszcz odbył latem 1825 roku. W momencie wydania cykl spotkał się z mieszanymi opiniami polskich krytyków - część ówczesnych recenzentów zarzucała Mickiewiczowi... brak talentu poetyckiego. Co ciekawe, jednym z bardziej kontrowersyjnych elementów zbioru okazała się być właśnie Cisza morska, która przysporzyła poecie wielu literackich wrogów. Dzięki niniejszemu opracowaniu poznasz nie tylko historię powstania Ciszy morskiej, ale także interpretację sonetu zarówno jako pojedynczego utworu, jak i w kontekście całości Sonetów krymskich.
Cisza morska to, po otwierających cykl Stepach akermańskich, druga część Sonetów krymskich, a zarazem drugi z utworów tworzących grupę tzw. sonetów morskich, do której poza wspomnianymi Stepami Akermańskimi należą Żegluga oraz Burza.
Utwór najprawdopodobniej powstał podczas lub tuż po zakończeniu podróży morskiej, jaką Mickiewicz odbył z Odessy do krymskiego Sewastopolu. Inspiracją dla poety były spokojne fale Morza Czarnego, a podtytuł sonetu "Na wysokości Tarkankut" wziął się od Półwyspu Tarchankuckiego położonego na północno-zachodniej części Krymu, obok którego najprawdopodobniej przepływała łódź wioząca wieszcza. Niestety rękopisy Sonetów krymskich zaginęły podczas II wojny światowej, więc dokładna data powstania utworu pozostaje tajemnicą.
W przypadku krótkich utworów literackich takich jak sonet przed dokonaniem interpretacji całości warto jest przeanalizować wiersz od strony poetyckiej i językowej. Dlatego właśnie przeanalizujemy teraz budowę Ciszy morskiej, a także strofa po strofie skomentujemy wykorzystamy przez Mickiewicza środki stylistyczne.
Pod względem gatunkowym Cisza nocna jest typowym reprezentantem sonetu włoskiego o dwóch strofach czterowersowych z rymami typu abba oraz oraz jednej strofie sześciowersowej (pod względem graficznym rozdzielonej na dwie cząstki treściowe) z rymami typu abcabc. Utwór napisany został tzw. trzynastozgłoskowcem, wierszem sylabicznym o konstrukcji 7+6 ze średniówką po siódmej sylabie. Tytuł sonetu uzupełniony jest poprzez podtytuł Na wysokości Tarkankut, który zwraca uwagę na kontekst powstania utworu.
"Już wstążkę pawilonu wiatr zaledwie muśnie,
Cichemi gra piersiami rozjaśniona woda;
Jak marząca o szczęściu narzeczona młoda,
Zbudzi się, aby westchnąć, i wnet znowu uśnie."
W pierwszej strofie poeta zastosował epitety ("cichemi [...] piersiami", "rozjaśniona woda", "narzeczona młoda"), inwersję ("cichemi gra piersiami"), porównanie ("jak marząca o szczęściu narzeczona młoda"), wtrącenie ("aby westchnąć") oraz personifikację ("cichemi gra piersiami rozjaśniona woda"). Szczególnie istotne w kontekście całości jest zmetaforyzowanie wody, które buduje statyczny obraz morza.
"Żagle, na kształt chorągwi gdy wojnę skończono,
Drzémią na masztach nagich; okręt lekkim ruchem
Kołysa się, jak gdyby przykuty łańcuchem;
Majtek wytchnął, podróżne rozśmiało się grono."
W drugiej strofie Mickiewicz skorzystał z epitetów ("masztach nagich", "lekkim ruchem"), inwersji ("masztach nagich", "wojnę skończono", "podróżne roześmiało się grono"), wtrącenie ("na kształt chorągwi gdy wojnę skończono"), porównanie ("jak gdyby przykuty łańcuchem"), personifikację ("żagle [...] drzemią na masztach nagich"). Uwagę zwraca wykorzystanie słownictwa kojarzącego się z oniryzmem (drzemać, kołysać się, wytchnąć), które buduje statyczny obraz podróży.
"O morze! pośród twoich wesołych żyjątek
Jest polip, co śpi na dnie, gdy się niebo chmurzy,
A na ciszę długiemi wywija ramiony.
O myśli! w twojéj głębi jest hydra pamiątek,
Co śpi wpośród złych losów i namiętnéj burzy;
A gdy serce spokojne, zatapia w niém szpony."
W dwóch ostatnich strofach poeta wykorzystał epitety ("wesołych żyjątek", "długemi [...] ramiony", "złych losów", "namiętnej burzy", "serce spokojne"), apostrofę ("O morze!", "O myśli!"), metaforę ("w twojej głębi jest hydra pamiątek" - hydra jest tutaj metaforycznym sposobem na przedstawienie niemożliwości pokonania pamiątek, czyli tęsknoty za ojczyzną) , wyliczenie ("wpośród złych losów i namiętnej burzy"), paralelizm składniowy (podwójne zastosowanie sformułowania "co śpi") oraz inwersję ("długemi wywija ramiony"). Morze w dwóch końcowych strofach jest przedstawione jako niebezpieczny, dynamiczny byt, który posiada własną sprawczość oraz mitologiczne bestie (polip) czyhające na podróżnych. Obraz ten skontrastowany został z "hydrą pamiątek", czyli zmetaforyzowaną tęsknotą za ojczyzną.
Cisza morska zbudowana została na kontrastach, przejawiających się najczęściej wewnątrz świata natury. Przejawem takiego stanu rzeczy jest polip,
"co śpi na dnie, gdy się niebo chmurzy,
A na ciszę długiemi wywija ramiony."
Polip utożsamiony był przez Mickiewicza z mitologicznym krakenem, który w powszechnym mniemaniu i ludowych wierzeniach czyhał na nieczystych marynarzy. W Ciszy morskiej figura polipa pełni funkcję zarazem symbolu najpotężniejszej siły w oceanie, która włada głębinami, jak i kontrastu dla samego morza, raz wpadającego w gniew ("gdy się niebo chmurzy"), a raz cichego i potulnego. Warto przy tym zaznaczyć, że morze jest przez Mickiewicza spersonifikowane, o czym świadczy apostrofa z początku trzeciej strofy, a także całość pierwszej cząstki treściowej utworu:
"Już wstążkę pawilonu wiatr zaledwie muśnie,
Cichemi gra piersiami rozjaśniona woda;
Jak marząca o szczęściu narzeczona młoda,
Zbudzi się, aby westchnąć, i wnet znowu uśnie."
Morze potrafi grać w sonecie muzykę (a raczej jej brak, czyli ciszę - przewodni motyw utworu), a także jest scharakteryzowane poprzez porównanie homeryckie do młodej narzeczonej, która budzi się i zasypia podczas marzenia o szczęściu. Mickiewicz zgodnie z tradycją dawnych poematów opisowych, do których w warstwie estetycznej i literackiej odwołują się Sonety krymskie, nadaje naturze zarazem ludzki charakter, jak i sprawczość kształtowania świata wokół podmiotu lirycznego. Natura jest w Ciszy morskiej pełna kontrastów - nie tylko działa jako samodzielny, zdolny do czucia i działania byt, ale także stanowi dom dla jej różnorodnych mieszkańców - zarówno wspomnianego wcześniej polipa, jak i morskich "wesołych żyjątek".
Warto przy tym zauważyć, że pomimo skomplikowanego i żywego świata natury morze stanowi dla sztucznego, ludzkiego świata - reprezentowanego przez statek, którym płynie podmiot liryczny - bezpieczną przestrzeń. Choć osoba mówiąca porównuje żagle do "chorągwi gdy wojnę skończono", co wprowadza do sonetu odrobinę niepokoju i drapieżności, ostatecznie okazuje się, że owe żagle:
"Drzémią na masztach nagich; okręt lekkim ruchem
Kołysa się, jak gdyby przykuty łańcuchem;
Majtek wytchnął, podróżne rozśmiało się grono."
Ten sielski obraz stanowi z jednej strony pomost łączący naturę z człowiekiem, z drugiej zaś afirmację morskich podróży, które jawią się jako bezpieczna i pełna uśmiechu przygoda. Ten statyczny obraz uzyskany za pomocą słownictwa odwołującego się do literackiego oniryzmu (drzemią, kołysa się, wytchnął) zestawiony jest z dynamicznym obrazem polipa z trzeciej strofy.
Czwarta strofa Ciszy morskiej otwiera trzecią ścieżkę interpretacyjną dla całości utworu. Rozpoczynająca strofę apostrofa do myśli jest tak naprawdę nostalgicznym wołaniem do wspomnień o utraconej ojczyźnie trapiących podmiot liryczny podczas podróży. Owe myśli porównane zostają do kolejnego mitologicznego potwora, hydry, której symboliczne znaczenie pokazuje niemożność pozostawienia za sobą tęsknoty do ojczyzny. Podmiot liryczny w Ciszy morskiej jest bezradny wobec swojego nostalgicznego nastroju, który wzmacnia piękno otaczającej go natury oraz stanowi dla osoby mówiącej źródło cierpień. Świadczy o tym ostatni wers utworu, w którym Mickiewicz za pomocą drapieżnej metafory brutalnie pokazuje brak możliwości odpoczynku od tematu ojczyzny:
"A gdy serce spokojne, zatapia w niém szpony. "
I w taki właśnie sposób podróż poprzez piękny świat natury staje się dla podmiotu lirycznego nie wytchnieniem od tematów narodowych, a kolejnym źródłem cierpień.
Trzecia z zaproponowanych powyżej interpretacji zdaje się być najbliższa zarówno pierwotnemu zamysłowi Mickiewicza, jak i całości cyklu, który stanowi nie tylko rodzaj poetyckiego dziennika z podróży poety na Krym, ale także próbę rozprawienia się z tęsknotą za ojczyzną, która pozostawia podmiot liryczny z dylematem niemożliwym do rozwiązania.
Warto przy tym zaznaczyć, że kolejna część cyklu, Żegluga, jest sonetem integralnie związanym z Ciszą morską. Trzeci sonet stanowi swoistą kontynuację poprzednika, a jego celem jest podkreślenie samotności osoby mówiącej - podmiot liryczny z Ciszy morskiej został w Żegludze pozostawiony sam sobie przez swoich towarzyszy podróży, przez co zmuszony jest do samodzielnego zmierzenia się ze swoją tęsknotą za ojczyzną i wywołanym przez nią cierpieniem.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.