Adam Mickiewicz, fot: Library of Congress
W twórczości Adama Mickiewicza odnaleźć można – prócz ballad, sonetów i dłuższych utworów poetyckich – wiersze należące do gatunku liryki okolicznościowej. Gatunek ten służy przede wszystkim oddaniu czci konkretnej osobie, wyeksponowaniu jej zalet i zasług, jakie dokonała ona na przestrzeni swojego życia. Przykładem liryki okolicznościowej stworzonej przez Mickiewicza jest bez wątpienia utwór „Do Joachima Lelewela” – obszerny, spełniający warunki gatunku wiersz datowany na 1822 rok.
Spis treści
Tytuł wiersza precyzyjnie określa adresata utworu. Joachim Lelewel był zasłużonym historykiem i działaczem politycznym, pracownikiem Uniwersytetu Wileńskiego. Adam Mickiewicz poznał go jako student i od tego czasu bardzo cenił działalność Lelewela. Wiersz powstał na okoliczność powrotu profesora Lelewela na Uniwersytet Wileński po długiej nieobecności. Mickiewicz – chcąc dać wyraz swojej radości i szacunku – napisał wiersz, w którym przedstawiał Lelewela jako wzór naukowca, wartościowego człowieka i postać godną największego szacunku.
Zgodnie ze schematem gatunku poezji okolicznościowej wiersz rozpoczyna się od inwokacji skierowanej w stronę Joachima Lelewela. Należy pamiętać o tym, że ten typ utworu określa się jako lirykę zwrotu do adresata. Podmiotem lirycznym nie jest jedna osoba – czyny i zasługi Lelewela komentowane są przez liryczne grono osób, a więc przez podmiot zbiorowy.
Pojawiające się wielokrotnie epitety („macierzysty chleb”, „pobratymcze tłumy”, „wielkość całą”) podkreślać mają nie tylko wszystkie pozytywne przymioty adresata, ale również opisywać jego dokonania, które pozwalają na scharakteryzowanie odbiorcy jako wielkiego człowieka. Liczne porównania – szczególnie do postaci i wydarzeń znanych z historii klasycznej – pełnią podobne funkcje: stanowią hołd dla Lelewela. Znaczące wydarzenia historyczne ujęte zostały w formie metafor z założeniem, by całość utworu utrzymać w poetyckiej formie retorycznej przemowy. Zgodnie z tego rodzaju konwencją w utworze nie brak również pytań retorycznych, to znaczy pytań, na które nadawca nie oczekuje odpowiedzi formułując je jedynie w celu podkreślenia znaczących dla opisu cech postaci wydarzeń lub okoliczności.
Wiersz spisany został regularnym trzynastozgłoskowcem – stylem cechującym większość poezji Mickiewicza. Mieszczą się w nim nie tylko przerzutnie dynamizujące poetycką przemowę, ale również bardzo widoczny i charakterystyczny dla poety zabieg inwersji, a więc celowej zamiany składni wersów w celu wydobycia ich artystycznego wyrazu. Utwór zawiera trzynaście nieregularnych strof, które różnią się między sobą tematyką – niektóre z nich opisują postać samego Lelewela, inne grono witających go osób, jeszcze inne – kontekstowo – przywołują wydarzenia historyczne, które w formie porównań służyć mają pochwale profesora.
Wiersz rozpoczyna się od entuzjastycznej apostrofy – podmiot liryczny wyraża w ten sposób radość z powrotu Lelewela na Uniwersytet Wileński. W podniosłym utworze nie brakuje więc emocjonalnych i osobistych kontekstów. Już od pierwszych strof znacząco podkreśla, że ponowne pojawienie się profesora stanowiło „wysłuchanie modlitw” osób, które z niecierpliwością oczekiwały jego przyjazdu.
Z opisu umieszczonego w kilku pierwszych strofach wnioskować można, że na przybycie to oczekiwały tłumy osób – wśród nich studenci i wierni słuchacze wykładów Lelewela. Podkreślone zostało znaczenie jego wykładów oraz szacunek do ogromu wiedzy, jaką posiada profesor. Zachwyt nad tymi cechami adresata utworu odnaleźć można również w pytaniach retorycznych, którymi przepełniony jest utwór:
Lelewelu, w oboim jak ci zrównać blasku?
Przymiotnik „oboim” (oznaczający: „podwójnym”) opisywać ma w sposób precyzyjny dwie najważniejsze cechy Lelewela – z jednej strony obdarzony jest on ogromnym talentem i wiedzą, które wzbudzają podziw i uznanie wśród jego słuchaczy; z drugiej natomiast otoczony jest przez grono zaufanych przyjaciół i wielbicieli. Pytanie to, wraz z kolejnymi wersami, w prosty sposób uzmysławia czytelnikowi, jak wiele sympatii podmiot zbiorowy chce przekazać dedykowanym utworem.
Po szczegółowym opisie radości, jaką sprawił zgromadzonym powrót profesora, podmiot liryczny rozpoczyna cykl porównań jego osoby do wydarzeń i postaci znanych z kart historii. Zabieg ten ma podwójne znaczenie – po pierwsze sytuuje postać Lelewela w gronie zasłużonych i najmożniejszych nazwisk. Z drugiej jednak strony należy pamiętać też o tym, że wiersz spisany został dla profesora historii. Uwzględnienie więc w utworze wszystkich tych informacji oddaje hołd jego staraniom dydaktycznym – student, tworząc utwór, pokazuje swojemu profesorowi, ale mu zawdzięcza.
Wśród odniesień do kultury i czasów antycznych w pierwszej części utworu odnaleźć można wzmiankę o królu Matuzalemie i Chrobrym. Ten pierwszy, władca opisany w Biblii, według podań cechował się niesamowitą mądrością i długowiecznością. Drugi natomiast uznawany jest za wzór waleczności i talentu żołnierskiego. Zatem w wersach:
Tobie, mędrszemu, siwe zajrzą Matuzele.
Imię twoje wybiegło za Chrobrego szranki,
trudno o bardziej życzliwe porównanie – Lelewel uznany został bowiem za mądrzejszego od Matuzalema i sławniejszego niż sława zdolności Chrobrego na polu bitwy (szranki to ogrodzenie służące oddzieleniu pola turnieju średniowiecznego od widowni).
Kilka kolejnych strof tematyką powraca do radości tłumów witających powracającego Lelewela. Po raz kolejny podkreślony zostaje wielki szacunek, jakim słuchacze obdarzyli profesora. W utworze pojawiają się również opisy odnoszące się bezpośrednio do postaw patriotycznych i najwyższych wartości, do których szacunek zakorzenił i rozwijał w zgromadzonych Lelewel. Wydarzenia historyczne, w czasie których znalazła się Polska w dobie romantyzmu, pozwalają zbiorowemu podmiotowi lirycznemu na oddanie czci pracy historyka. Pochwały, jakimi obdarza on Lelewela, zaczynają korespondować z ogólną, refleksyjną myślą o przebiegu historii i losów świata. Refleksja ta rozciąga się od dawnych, potężnych cywilizacji aż po czasy Napoleona. Tym rozległym w czasie rozmyślania towarzyszy przede wszystkim myśl o potrzebie walki i poczuciu wolności, która połączona została z odczuciami pokoleniowymi czasów Mickiewicza.
Jednak nie tylko marzenia o niepodległości zainspirowały podmiot liryczny do przedstawienia w utworze dedykowanym Lelewelowi tak obszernej historii świata. Poeci romantyczni inspirowali się dawnymi cywilizacjami, rozumieli je jako potężne i opierające się upływowi czasu. Wiele tych inspiracji odnaleźć można w wierszach innych romantycznych twórców, m.in. Juliusza Słowackiego. W utworze odnaleźć można również sądy nad potęgami świata. Podmiot liryczny pozytywnie wypowiada się o starożytnej Grecji, jako kolebce nauki i filozofii. W surowy sposób opisuje jednak Rzym:
Rzym pastwi się nad światem, a tyran nad Rzymem,
Świat rzymski obumarłym staje się olbrzymem.
Walka wolności z tyranią jest jedną z osi opisów historycznych poczynionych przez podmiot liryczny. Z ocen tych wypływa przede wszystkim rozumienie historii na sposób romantyków. Średniowiecze – tajemnicze, mroczne i nieznane – było epoką, którą artyści romantyczni bardzo upodobali. Szukali w nich inspiracji szczególnie w pierwszej fazie trwania epoki – nie dziwi więc pochlebna opinia podmiotu o tych czasach.
Ostatnie strofy wiersza powracają do tematyki bliskiej Joachimowi Lelewelowi. Podmiot liryczny docenia przede wszystkim obecne w fachu historyka umiłowanie do prawdy. Wysoko ceni działalność i erudycje profesora, uważa, że za sprawą jego pracy możliwe stało się kreowanie tożsamości narodowej i poczucie wspólnotowości. Zapewnia profesora, że zgromadzony w trakcie powitania tłum będzie starał się naśladować wzór, jaki pokazał im Lelewel. Stanowi to wyraz wielkiego szacunku dla profesora i bez wątpienia służy oddaniu mu czci.
Utwór „Do Joachima Lelewela” jest przykładem poezji okolicznościowej. Mickiewicz zdecydował się dołączyć do wersów pochwalnych również elementy polityczno-historycznych refleksji jego czasów oraz poetycki wykład dotyczący dziejów świata. Retoryczna kompozycja utworu niesie za sobą wszystkie cechy przemów kierowanych do możnych ludzi, których tradycja sięga czasów antycznych. Wśród tych motywów odnaleźć można bez wątpienia styl poetycki Adama Mickiewicza – zarówno pod kątem formułowania metaforycznych opisów, jak i samego – rytmicznego – układu treści. Czytelnik powinien zdawać sobie sprawę, że wiersz ten jest nie tylko przemową powitalną stworzoną dla powracającego profesora, ale przede wszystkim utworem lirycznym. Nie brakuje w nim więc ani poważnych, patetycznych tonów i odniesień do faktów historycznych, ale również symboliczne i metaforyczne środki stylistyczne, służące przede wszystkim sztuce poetyckiej. W utworze „Do Joachima Lelewela” przedstawione zostały główne myśli romantycznej inteligencji – poszanowanie tradycji, szczerą sympatię dla wiedzy i wykształcenia oraz refleksje dotyczące kondycji społeczno-politycznej kraju i świata.
Aktualizacja: 2024-06-26 17:05:05.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.