Henryk Sienkiewicz (urodzony 5 maja 1846 w Woli Okrzejskiej, zmarły 15 listopada 1916 w Vevey w Szwajcarii) - polski powieściopisarz, nowelista i publicysta. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za całokształt twórczości w 1905 roku.
Henryk Sienkiewicz - biografia skrócona
Henryk Sienkiewicz przyszedł na świat w położonej na Podlasiu Woli Okrzejskiej, w zubożałej rodzinie szlacheckiej. W roku 1855 mieszkał już w Warszawie, tam studiował w Szkole Główniej, a następnie Uniwersytecie Cesarskim (1866-1871), nie złożywszy jednak egzaminów końcowych. Lata 1872-1887 to okres współpracy z prasą stołeczną rozmaitych orientacji. Sienkiewicz we wczesnym okresie twórczości pozostawał pod wpływem pozytywizmu warszawskiego, by w l. 80 zbliżyć się do kręgów konserwatywnych. W związku z rewolucją roku 1905 wystąpił, podobnie jak Narodowa Demokracja, z potępieniem strajków i walki zbrojnej, zaś w wyborach do I i II Dumy Państwowej opowiadał się za kandydatami prawicy. Protestował wobec germanizacji (Listy z 1901, 1906) oraz represji rosyjskich (List otwarty Polaka do ministra rosyjskiego z r. 1904).
Wiele i chętnie podróżował, nie poprzestając jedynie na turystyce. W roku 1876 wyjechał do USA i Francji. W roku 1879 powrócił do Warszawy. Trzy lata później objął redakcję pisma "Słowo". Zajmował się chorą żoną i często wyjeżdżał do uzdrowisk zagranicznych. W roku 1886 odwiedził Istambuł i Grecję, w roku 1888 Hiszpanię a trzy lata później Egipt i Zanzibar (wpływ na W pustyni i w puszczy z 1911, osnute wokół powstania Mahdiego z roku 1885). W kraju chętnie przyjeżdżał do Zakopanego. Po wybuchu I wojny światowej wyjechał do szwajcarskiego Vevey. Tam 15 XI 1916 zmarł. Jego szczątki sprowadzono do Warszawy osiem lat później, składając je w krypcie katedry Św. Jana.
Henryk Sienkiewicz angażował się w liczne sprawy publiczne: współzakładał Kasę im. Mianowskiego oraz Polską Macierz Szkolną, prezesurę Warszawskiej Kasy Przezorności dla Literatów i Dziennikarzy.
Wczesne utwory Sienkiewicza ukazywały się głównie w prasie ("Gazeta Polska", "Niwa"). Felietony i reportaże pokazały, że Autor to uważny obserwator kultury i obyczajów. Plastyczne opisy i błyskotliwe spostrzeżenia doceniali czytelnicy Listów z podróży do Ameryki oraz Listów z Afryki. Pierwszą powieścią było opowiadające sprawa studentów Na marne (1872). Pozytywistyczne tendencje widać w Humoreskach z teki Worszyłly (1872). Umiłowanie tradycji drobnej szlachty wraz ze wspomnieniami i gawędą o tym gasnącym już świecie dostrzec można w Starym słudze oraz Hani (1880). Uprzedmiotowienie, krzywda i bezradność poniżanego chłopa przemawiała przez karty Szkiców węglem (1880), Bartka Zwycięzcy (1882) oraz Janko Muzykanta (1880) i Za chlebem (1880). Obrazem niedoli patrioty - wygnańca stał się Latarnik (1882), a krzywdy polskich uczniów w zaborze niemieckim Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela (1880). Ku historii skierowała się Niewola tatarska z tegoż roku. Wiemy o jednej, izolowanej sztuce społeczno-obyczajowej Na jedną kartę (1879).
Poszczególne powieści wchodzące w skład Trylogii ukazywały się w latach 1884 (Ogniem i mieczem), 1886 (Potop), 1887-1888 (Pan Wołodyjowski). Zamiar "pokrzepienia serc" prowadził do kreacji opowieści przede wszystkim o zwycięstwach militarnych i moralnych oręża polskiego (polskiej szlachty). Charakterystyczny jest dość negatywny lub ambiwalentny obraz magnaterii (m.in. Janusz i Bogusław Radziwiłłowie) oraz przedstawienie okrucieństwa Chmielnickiego i jego sprzymierzeńców (rzezie, piramidy z czaszek, jasyr itd.). Kontrastuje z tym m.in. odmalowana w epickich obrazach kinowych J. Hoffmana obrona Zbaraża, oparta na dzielności i honorze rycerskim. Wartościowa w Trylogii były m.in. akcja przygodowa, sytuacje dramatyczne, stylizacja na staropolszczyznę oraz barwne przedstawienie obyczajów szlacheckich Rzeczypospolitej "Srebrnego Wieku".
Współczesną tematykę podjął Sienkiewicz w powieści Bez dogmatu (1890). Nadawszy jej formę dziennika zawierającego refleksję i próby autoanalizy, przedstawił upadek bohatera ze względu na "brak woli" ( oparte na ówczesnej psychologii ego ostrzeżenie przed dekadencją, pesymizmem i agnostycyzmem czasów jej powstania). Rodzina Połanieckich prezentuje nowy model Polaka - członka "middle class": aktywnego przedsiębiorcy, który zyskawszy majątek powraca do swego matecznika i ziemiańskich korzeni, odnajdując sens życia w rodzinnym szczęściu. Quo vadis(1896 ) pokazywało tryumf siły duchowej chrześcijan nad brutalną siłą (analogicznie do losów Polaków). W powieści Krzyżacy (1900), poza tematyką polityczną, potraktowaną pobocznie i w sposób uproszczony, kulminacją akcji jest bitwa pod Grunwaldem (swoiste "uprzystępnienie" przekazu Długosza, symbolizujące walkę z agresywną "niemczyzną"). Wiele w tej powieści świetnych scen rodzajowych, kontrastujących "dawną prymitywną żywiołowość" z postawami i wzorcami kultury rycerskiej XV wieku (inspiracje rycerstwa polskiego kulturą Niemiec np. via Śląsk i Czechy, pominięto). Ostatnim, zamykającym polską epopeję wyzwoleńczą XIX wieku, dziełem była powieść Legiony (1914), opiewająca patriotyzm nowych rycerzy na miarę Skrzetuskiego i Pana Wołodyjowskiego, walczących w armii generała Henryka Dąbrowskiego.
Henryk Sienkiewicz: „Głoszono Polskę umarłą, a oto jeden z dowodów, że ona żyje. Głoszono ją podbitą, a oto nowy dowód, że umie zwyciężać!”
Henryk Sienkiewicz przyjmując nagrodę Nobla
Lata młodzieńcze
Henryk Adam Aleksander Pius Sienkiewicz, ps. literacki Litwos, urodził się 5 maja 1846 roku we wsi Wola Okrzejska, położonej pod Łukowem (Podlasie). Ojciec, Józef, wywodził się ze spolonizowanego i nobilitowanego (w XVIII wieku?) rodu Tatarów litewskich był drobnym właścicielem ziemskim. Matka, Stefania z Cieciszowskich (1820-1873) wywodziła się z zamożnej rodziny z koligacjami. Chętnie pisywała wiersze, opublikowała również dwa opowiadania (Tygodnik Ilustrowany z roku 1864). Miał brata, Kazimierza, który wziął udział w Powstaniu Styczniowym, następnie udał się na emigrację, gdzie zmarł w roku 1871 oraz cztery siostry: Anielę, Helenę, Zofię i przedwcześnie zmarłą Marię.
Dzieciństwo spędził na wsi, zaś w roku 1858 rodzice wysłali go do Warszawy, gdzie wpierw mieszkał na stancji, następnie z matką. Wkrótce ojciec sprzedał obciążony długami Wężyczyn i kupił kamienicę na Pradze. Od roku 1861 cała rodzina zamieszkała w stolicy Królestwa Polskiego. Henryk edukował się w gimnazjum realnym (klasy I-IV), gimnazjum II (klasy V-VI, tutaj nauczycielem literatury polskiej był Julian Bartoszewicz) oraz gimnazjum IV (kl. VII). Dobre oceny uzyskiwał jedynie z języka polskiego i historii. Według przekazów rodziny, w styczniu roku 1863 chciał przyłączyć się do partyzantki powstańczej, jednak nie przyjęto go ze względu na niski wzrost i „dziecinny wygląd”. Dwa lata później zrezygnował z edukacji szkolnej i podjął się pracy nauczyciela domowego (guwernera) w rodzinie Wejherów w Poświętnem (okolice Płońska). Wtedy powstała jego powieść Ofiara, której rękopis niestety sam Sienkiewicz zniszczył. W roku 1866 udało mu się zdać maturę eksternistyczną, następnie zapisać się na studia w Szkole Głównej w Warszawie. Wpierw zajął się studium prawa, jednak już w 1867 przeniósł się na fakultet filologiczny. Tam słuchał wykładów m.in. Józefa Przyborowskiego i Aleksandra Tyszyńskiego. Poznał też Bolesława Prusa i Aleksandra Świętochowskiego. Pierwsze miesiące na uniwersytecie upłynęły Sienkiewiczowi w biedzie. Wyprowadziwszy się od rodziców, dorabiał korepetycjami, niekiedy zaglądał mu w oczy głód. Jego dochody poprawiły się, gdy zdołał objąć posadę guwernera u książąt Woronieckich w Warszawie i Bielicach pod Sochaczewem.
Pierwsze publikacje i kariera pisarska
W roku 1867 ułożył wierszowany utwór Sielanka młodości, którego jednak Tygodnik Ilustrowany nie przyjął do druku. Udanym debiutem stała się recenzja komedii Nasi najserdeczniejsi V. Sardou (Przegląd Tygodniowy z 18 kwietnia 1869 r.). Niedługo potem opublikował w Tygodniku Ilustrowanym portret literacki Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, zaś w 1870 ukazał się w tymże piśmie Kasper Miaskowski.
Studia filologiczne Sienkiewicz ukończył w roku 1871, gdy Szkoła Główna była już przekształcona w Cesarski Uniwersytet Warszawski, jednakże niestety nie zdał egzaminu z greki klasycznej, co spowodowało, że nie uzyskał dyplomu kandydackiego. W następnym roku opublikował w dwutygodniku Wieniec powieść o życiu studentów Na marne, którą dobrze oceniał Kraszewski. W tym samym czasie nakładem Przeglądu Tygodniowego ukazały się dwa tomiki Humoresek z teki Worszyłły, o wymowie zdecydowanie pozytywistycznej (krytyka „ziemiańskich utracjuszy i obskurantów”, aprobata dla inżyniera, reprezentującego pracę wytrwałą i twardą). W roku 1873 wraz z Edwardem Leo i Wojciechem Bogusławskim pisał dla konserwatywnej Gazety Polskiej felietony poruszające bieżące tematy w ramach cyklu Bez tytułu. Jako reprezentant tegoż czasopisma wyjechał na wystawę światową do Wiednia, jednakże pod koniec roku 1873 współpraca z pismem zakończyła się z powodu zasadniczego konfliktu z redaktorem naczelnym Józefem Sikorskim.
W roku 1874 Henryk Sienkiewicz przystąpił do pisania felietonów i recenzji dla dość umiarkowanego pisma Niwa. Dzięki pożyczce 1 500 rubli od swej krewnej, wraz z dwoma wspólnikami wykupił to czasopismo. Od 1875 r. podjął też na nowo współpracę z Gazetą Polską a to z powodu objęcia stanowiska redaktora naczelnego przez Edwarda Leo. Ukazywały się tam felietony Chwila obecna oraz opowiadania o gawędziarskim i wspomnieniowym charakterze: Stary sługaoraz Hania. Wtedy też Sienkiewicz zintegrował się z warszawskimi kręgami dziennikarskimi, stając się jednocześnie gościem salonu Heleny Modrzejewskiej (wówczas żony Karola Chłapowskiego). Pisarz Modrzejewską zarówno podziwiał jak i darzył głębszym uczuciem. Wraz z mężem aktorki i znajomymi artystami planowali wyjazd do USA i wspólne prowadzenie farmy. W tym właśnie celu Sienkiewicz udał się z Julianem Sypniewskim wielkopolskim ziemianinem, w roku 1876 przez Londyn do Nowego Jorku, a dalej ku Kalifornii i San Francisco. Środki na podróż zapewniła Gazeta Polska, w zamian za co Autor publikował na jej łamach korespondencję z drogi. Listy owe nie są niestety w pełni wiarygodne jako źródło do biografii Sienkiewicza, ze względu na dawanie upustu fantazji oraz nonszalanckie podejście do nazw geograficznych i dat, wobec czego chronologia jest dość niepewna. Po pobycie w San Francisco, zamieszkał w osadzie Anaheim, następnie w nadbrzeżnym Anaheim Landing. Wyjeżdżał w okoliczne góry, polował, poznawał życie Indian i białych osadników. Projekt założenia „kolonii” rolnej nie powiódł się, wkrótce Sienkiewicz podążył za Heleną Modrzejewską do San Francisco. 20 VIII 1877 był świadkiem jej debiutanckiego występu, który opisał w Gazecie Polskiej. 8 września opublikował bez podpisu na łamach Daily Evening Post artykuł oskarżający politykę rosyjską Poland and Russia (przekład H. Modrzejewskiej).
Po powrocie z Ameryki
24 marca 1878 Henryk Sienkiewicz wypłynął z Nowego Jorku do Londynu, skąd przybył do Francji, niejako chroniąc się tam przed poborem do armii rosyjskiej. Jako korespondent Gazety Polskiej opisał m.in. międzynarodowy kongres literatów i wystawę powszechną. Wystąpił ze spółki wydającej Niwę, rozpoczynając przy tym współpracę z pozytywistycznym dziennikiem Nowiny. Zachęcony przez Brunona Abakanowicza, wyruszył w IV 1879 roku do Galicji, gdzie występował z odczytami o emigracji polskiej w USA (por. też artykuły Osady Polskie w Stanach Zjednoczonych, Przegląd Tygodniowy 1878 oraz to samo w Przewodniku Naukowym i Literackim 1879). Poznał we Lwowie Jana Lama i Władysława Łozińskiego, co ułatwiło mu publikowanie utworów. Honoraria umożliwiły podróż do Wenecji i Rzymu, gdzie poznał m.in. Henryka Siemiradzkiego i Piusa Welońskiego. Do Warszawy Pisarz powrócił 7 listopada 1879 roku.
W roku 1879 Henryk Sienkiewicz był już autorem na tyle cenionym, że dom wydawniczy Gebethner i Wolff przystąpił do wydawania jego Pism (4 tomy, do 1917 ukazało się 38 tomów). Pisarz był też stale aktywny jako dziennikarz. Do 1881 tworzył Wiadomości bieżące dla Gazety Polskiej, w Niwie cykl Mieszaniny literacko-artystyczne. W roku 1881 opublikował na łamach Niwy studium literackie O naturalizmie w powieści, zajmując w nim stanowisko co prawda doceniające warsztat Emila Zoli, jednak niepochlebne wobec jego poglądów ideowych oraz pesymistycznej i brutalnej wizji rzeczywistości. Jako uznany twórca, otrzymał powołanie do Komitetu Delegowanego Teatralnego w roku 1880, zaś rok później wszedł w skład pierwszego komitetu Kasy Pomocy dla Osób Pracujących Naukowo im. Józefa Mianowskiego. Jednocześnie zaistniał na salonach Stolicy jako swego rodzaju ”atrakcja”, kochająca się ponoć nadal w Modrzejewskiej. Piękny, wymowny, genialny, w oczach ma ogień posępny (Eliza Orzeszkowa). W rzeczywistości Henryk Sienkiewicz starał się wtedy o rękę Marii Szetkiewiczówny, której ojciec dostarczył wielu elementów do budowy postaci Zagłoby. Ślub odbył się 18 sierpnia 1881 roku w Warszawie. Para doczekała się syna – Henryka Józefa i córki Jadwigi. Z końcem tegoż roku Pisarz zyskał źródło stabilnego dochodu, obejmując stanowisko redaktora naczelnego nowego konserwatywno-tradycjonalistycznego dziennika stołecznego Słowo. Pozytywiści uznali, że Sienkiewicz pokazał, że odstąpił już z pewnością od „obozu demokratycznego”. W tymże piśmie publikował poza recenzjami i Kroniką warszawską, opowiadania Bartek Zwycięzcaoraz Sachem.
Krzepiące słowa i rosnąca sława
Od roku 1883 Henryk Sienkiewicz skupił swój wysiłek twórczy na powieściach historycznych, wobec czego marginesem twórczości stały się nowele, opowiadania i parabole oraz baśnie, legendy czy humoreski. Ogniem i mieczem – pierwsze wielkie dzieło, początkowo pod tytułem Wilcze gniazdo, rozpoczęła ukazywać się w odcinkach w Słowie oraz Czasie (symultanicznie, 1883). Gotowa była wtedy jedynie część książki, dalej Sienkiewicz tworzył na bieżąco. Ogniem i mieczem stało się sensacją i cieszyło ogromną popularnością. Chwalili talent Sienkiewicza m.in. Bolesław Prus, Józef Kraszewski, Jeż i Chmielowski.
W końcu marca 1884 ukazał się ostatni odcinek Ogniem i mieczem, zaś już w końcu grudnia Słowo, Czas i Kurier Poznański ruszyły z drukiem Potopu (do września 1886 r., wtedy też ukazała się książka). Te same dzienniki ogłaszały Pana Wołodyjowskiego (VI 1887- V 1888, wyd. książkowe w tymże roku), którego ostatnią część zamykały znane słowa „Na tym kończy się ten szereg książek pisanych w ciągu kilku lat i w niemałym trudzie – dla pokrzepienia serc”. Trylogia uczyniła Sienkiewicza sławnym. Otrzymał m.in. anonimowy dar 15 000 rubli (od Marii z Hołowińskich Czosnowskiej?), który przekazał Akademii Umiejętności na fundusz, wypłacający z odsetek stypendium im. Marii Sienkiewiczowej dla twórców cierpiących na gruźlicę. Beneficjentami byli m.in. Maria Konopnicka, Stanisław Przybyszewski i Stanisław Wyspiański.
W roku 1885 zmarła po ciężkiej chorobie żona. Owdowiały Sienkiewicz pozostawił dzieci pod opieką teściów, sam zaś przebywał głównie poza granicami Polski, podróżując po sanatoriach i hotelach. W roku 1887 ustąpił ze stanowiska redaktora naczelnego Słowa, zajmując się odtąd jedynie działem literackim, zaś pięć lat później wycofał się z pracy w piśmie całkowicie (spór z Lucjanem Wrotnowskim, współwydawcą gazety). W listach z tych lat, Sienkiewicz, nieco hipochondrycznie, lecz i z nutą autoironii, skarżył się ustawicznie na przeróżne schorzenia, zwłaszcza na generalne „znerwowanie”, kłopoty ze snem i stany obniżonego nastroju czy depresji. Leczył się „u wód”, pojawiał się w Paryżu i Włoszech. W 1886 roku odwiedził stolicę Turcji, w 1888 Hiszpanię, zaś w 1891-1892 Afrykę (Egipt, Zanzibar, wyprawa myśliwska z Bagamoyo na sawannę, gdzie polował na krokodyle i hipopotamy). Rezultatem literackim wojaży były opisy w Listach z Afryki, publikowanych wpierw na łamach Słowa, wydanych zaś jako książka w roku 1893.
Do Warszawy Sienkiewicz przybywał, by załatwiać bieżące sprawy. Od 1886 roku letnie miesiące spędzał wraz dziećmi w Zakopanem. Zbliżył się też do kręgów intelektualistów Krakowa i tamtejszego Uniwersytetu. Przyjaźnił się z Witkacym. Chętnie przyjmował zaproszenie na polowania w lasach arystokracji i ziemian. W roku 1899 odwiedził zabór pruski, wygłaszając m.in. mowę na okoliczność odsłonięcia pomnika Słowackiego w dobrach Józefa Kościelskiego w Miłosławiu. 11 XI 1893 roku wstąpił w związek małżeński z Marią Romanowską-Wołodkowicz. Związek jednak, po perypetiach, zakończył się uzyskaniem dyspensy (od małżeństwa zawartego a nie dopełnionego?) papieskiej 13 XII 1895 (literatura błędnie mówi tu o „unieważnieniu” tego małżeństwa). 5 V 1904 nieoczekiwanie pojął za żonę, zakochaną w nim przed laty, Marię Babską.
W tymże okresie przystąpił do tworzenia powieści współczesnych. Bez dogmatu, drukowana w odcinkach w prasie, wyd. książkowe 1890, w formie dziennika głównego bohatera miała charakter nowatorski, czy nawet eksperymentalny, wywierając tym samym duży wpływ na prozę polską. Mniejszym wyzwaniem okazała się dość jednoznaczna ideowo Rodzina Połanieckich (wyd. książkowe 1894), z nakreśloną z sympatią postacią dynamicznego przedsiębiorcy, powracającego ze zdobytym majątkiem w kręgi ziemiaństwa by znaleźć sens życia przy rodzinnym ognisku. Sienkiewicz świadomie prezentował zwycięstwo postaw tradycjonalnych, a przy tym intelektualnie płytkich i nacechowanych pewnym utylitarnym konformizmem. Gdy wiedział, że cenzura zezwoli na druk, rozpoczął pracę nad Krzyżakami. Powieść ukazywała się w pięciu pismach jednocześnie, jako książka ukazała się w roku 1900. Henryk Sienkiewicz stał się popularny w Niemczech, Rosji i USA, Ogniem i mieczem przełożono na 26 języków, zaś Quo Vadis aż na 40, w tym na angielski. Całościowy nakład jego powieści w tym języku osiągnął ok. 1900 roku już milion egzemplarzy. Quo vadis doczekało się przeróbki teatralnej W. Barretta z 1899 roku, ukazywały się zbiory „złotych myśli” Autora oraz przeróbki dla czytelników młodych i mało wyrobionych. Wraz z pojawieniem się kina, Quo vadis doczekało się ekranizacji (m.in. Mervyna LeRoya z 1951 nominowane w wielu kategoriach do Oscara). Jednakże za poczytnością nie zawsze szły dobre opinie krytyki literackiej. Quo vadis doczekało się lekceważenia A. France’a oraz L. Bloy’a, a nawet oskarżenia o plagiat czy naśladownictwo (F. Brunetiere).
W latach 1910-1911 ukazało się W pustyni i w puszczy, książka o znacznych walorach pedagogicznych, napisana z myślą o Wandzie Ulanowskiej. Z ruchem patriotycznym korespondowała powieść Legiony (1913-1914), kontrastująca defetyzm polskich elit końca XVIII wieku oraz waleczną epopeję pod sztandarami Napoleona i Jana Henryka Dąbrowskiego.
Noblista w Oblęgorku
Po śmierci Kraszewskiego Sienkiewicz otrzymał godność honorowego prezesa Międzynarodowego Stowarzyszenia Literackiego i Artystycznego (1887), został też członkiem czynnym krakowskiej AU (1893) oraz Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1901). 7 VI 1900 roku otrzymał doktorat honoris causa UJ, zaś w 1904 Legię Honorową Republiki Francji. W roku 1900 odbyły się też obchody jubileuszowe: napływały dary i pisma gratulacyjne. 22 XII 1900, podczas uroczystego wieczoru w stołecznym ratuszu, Sienkiewicz otrzymał z rąk prezesa komitetu jubileuszowego, biskupa Kazimierza Ruszkiewicza, akt własności Oblęgorka – daru narodowego ufundowanego ze składek. Pisarz postąpił z tym darem bardzo pragmatycznie – szybko go wydzierżawił. Narzekał też na koszty utrzymania, w pałacyku jednak miał letnią rezydencję. W roku 1916 powstał film „Sienkiewicz w Oblęgorku”.
Zwieńczeniem sukcesów i pracy literackiej była literacka Nagroda Nobla (1905) za „znakomite zasługi jako pisarza epickiego”. Wysokie dochody napływały dzięki prawom autorskim, zwłaszcza z terenów Imperium Rosyjskiego, w tym Królestwa. Majątek pozwalał Sienkiewiczowi na pomoc potrzebującym pisarzom. Chętnie zabierał głos w sprawach społecznych (ankieta międzynarodowa na temat Bismarcka z 1900 r., List w sprawie wrzesińskiej, udział w komitecie budowy pomnika Mickiewicza). Należał do założycieli Macierzy Szkolnej, był inicjatorem powołania Towarzystwa Kursów Naukowych. Bardzo pochlebne, a wręcz panegiryczne, było studium Józefata Nowińskiego z roku 1901. Sienkiewicz krytykował również biurokrację i państwo policyjne carów w Liście otwartym Polaka do ministra rosyjskiego z 1904, anonimowo. Żądał zwłaszcza repolonizacji szkolnictwa. Od funkcji politycznych stronił, w Liście do włościan z 1906 odmówił kandydowania do Dumy. Znalazł się jednakże na warszawskiej liście Narodowej Demokracji do parlamentu rosyjskiego, jednakże od kandydowania odstąpił. W 1907 poparł porozumienie wyborcze z ND na czele.
3 października 1914 Henrykowi Sienkiewiczowi udało się, zachowawszy wstrzemięźliwe stanowisko w sprawach politycznych, uzyskać zezwolenie na wyjazd z Wiednia (gdzie przybył po wkroczeniu Państw Centralnych do Kongresówki) do neutralnej Szwajcarii. Zamieszkał w Vevey pod Lozanną, obejmując wkrótce prezesurę Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. M.in. dzięki popularności Sienkiewicza i Ignacego Paderewskiego do kraju udało się przekazać dary i pieniądze o wartości ok. 4 milionów dolarów. W Niemczech widział największego wroga Polaków, jednak formalnie zachowywał nadal pozycję neutralną. Zasadnicza zmiana stanowiska zaszła wraz z Aktem 5 listopada, który uznał za przełom, odmawiając jednocześnie przyłączenia się do tzw. protestu lozańskiego działaczy polskich liczących na Ententę. 15 listopada 1916 zmarł w Vevey. Pogrzeb odbył się tamże, tydzień później. W roku 1924 prochy Twórcy sprowadzono do Warszawy, gdzie spoczęły w kryptach katedry św. Jana. Wkrótce pojawiły się pomniki Sienkiewicza, wśród nich bydgoski, dłuta K. Laszczki, odsłonięty w roku 1927, oraz rzeźby w Słupsku, Gdyni i Częstochowie.
O twórczości Sienkiewicza
Obserwacje zanotowane w felietonach młodego Sienkiewicza pokazują jego szerokie zainteresowania życiem społecznym, nie tylko literackim. Ciekawe były i są nadal relacje o życiu Amerykanów, tamtejszych osiągnięciach i problemach. Świetne były również obrazy życia „na Dzikim Zachodzie”, połączone z wnikliwą analizą zjawisk społecznych w kontekście transformacji i dynamiki USA po wojnie secesyjnej. Publicystyka powstająca za Atlantykiem stanowi również pewnego rodzaju pomost do prozy powieściowej, a to ponieważ pogłosy obserwacji amerykańskich wybrzmiewają m.in. w Ogniem i mieczem oraz Wirach.
Proza epicka Sienkiewicza to w pierwszej dekadzie twórczości głównie nowelistyka poruszająca najbardziej aktualne tematy: zmarnowany potencjał emigrantów chłopskich (Za chlebem 1880), służbę w armii zaborczej (Bartek Zwycięzca 1882), brak warunków edukacyjnych dzieci chłopskich (Janko Muzykant, 1880, Jamioł, 1882), problemy szkoły pod obcym panowaniem (Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, 1880), „starą” emigrację (Latarnik, 1882, Wspomnienie z Maripozy, 1889). Gawędę gwarową do literatury ludowej wprowadziła Sabałowa bajka z 1889. Ogniem i mieczem poprzedziła praca nad nowelą Niewola tatarska z 1880. Trylogia stała się utworem popularnym nie tylko w krajach słowiańskich, zarówno dzięki opisom polskiej epopei ocalenia Rzeczypospolitej w połowie XVII w konflikcie będącym przedłużeniem Wojny Trzydziestoletniej, jak i wyrażeniu silnej wiary w wartość ludzkiego heroizmu jako takiego. Sienkiewicz otaczał nimbem bohaterstwa ludzi „żywych”, „zwykłych”, niekiedy i śmiesznych i małostkowych, dostrzegał heroizm również u wrogów (tzw. sprawiedliwość epicka). W kręgach naukowych i krytycznoliterackich zastrzeżenia budziło mało krytyczne podejście do procesu dziejowego, zwłaszcza wobec ówczesnych nurtów pozytywistycznej analizy źródeł z perspektywy naśladowania nauk przyrodniczych (ekonomizm, ewolucjonizm, próby formułowania praw dziejowych itd.). Szczególnie kolidowała Trylogia, podobnie jak później Krzyżacy, z doktryną krakowskiej szkoły historycznej. Kwestionowano też wiedzę psychologiczną Sienkiewicza, co mogło stać się bezpośrednią przyczyną przystąpienia do prac nad Bez dogmatu. Krytykę Trylogii można próbować porównywać z socjalistyczną oceną Wirów, którym naukowcy o nastawieniu lewicowym czy marksistowskim (przynajmniej ex officio) zarzucali brak zrozumienia doniosłości Rewolucji 1905 i patrzenia na nią jedynie okiem przeciwników (konserwatystów, czy w tradycji marksowskiej rzecz ujmując – reakcjonistów). Zaznaczano jednocześnie, że Bez dogmatu, Rodzina Połanieckich i Wiry wskazują na dwoistość postawy pisarza, jego umiejętność wypracowania stanowiska krytycznego wobec zastanych realiów.
Uhonorowany Noblem Quo Vadis powracał niejako na szlak powieści historycznej, dając nowe pole dla wykorzystania przez Henryka Sienkiewicza swej wiedzy ze studiów klasycznych. Wydane w roku 1896 dzieło, korespondowało z ukazywaniem się wielkich syntez i monumentalnych encyklopedii wychodzących spod pióra francuskich, włoskich i niemieckich badaczy dziejów Antyku rzymsko-greckiego. Pisarz zbudował plastyczny, żywy i dynamiczny obraz imperialnego Rzymu – stolicy oikumene, pełnej sprzeczności, konfliktów i kontrastów. Warto pamiętać, że i tę powieść poprzedziła nowela Pójdźmy za Nim z roku 1893.
Wielką panoramę historyczną przyniosło ukazanie się Krzyżaków, przy lekturze których trudno uniknąć wypełnienia wyobraźni scenami rodem z pracowni Jana Matejki. Finał w postaci zwycięstwa grunwaldzkiego przyjmowano za świadectwo roli dzieła jako książki aktualnej, której dodatkowo kolejne wypadki dziejowe nadały wręcz wymiar profetyczny. Legiony oraz Na polu chwały są oceniane jako świadectwa obniżenia potencjału twórczego Sienkiewicza, jednakże pięknym zwieńczeniem kariery była ogromna i do dziś utrzymująca się popularność W pustyni i w puszczy z roku 1911.
Kończąc, warto nadmienić, że Henryk Sienkiewicz nie był zwolennikiem Młodej Polski, zarzucając jej wiele: egotyzm, estetyzm i pesymizm (dygresje ze szkicu Maria Konopnicka z 1903). Spotykało się to z „kontrofensywą” (Przybyszewski, Brzozowski, Nałkowski) opartą o zarzuty idealizowania „szlachetczyzny”, lenistwo duchowe, pochwałę dorobkiewiczów oraz stylistyczne zmanierowanie. Zajmował też krytyczne stanowisko wobec naturalizmu (nie tylko Zoli) opowiadając się za uprawianiem prozy realistycznej, gdzie proces twórczy wykorzystuje zarówno wiedzę pisarza jak i jego wyobraźnię i intuicję. Julian Krzyżanowski oceniał wypowiedzi krytyczno-literackie Sienkiewicza wysoko, zaznaczając ich dojrzałość, rozumienie płynności terminologii, świadomość estetyczną oraz nieszablonowość.
dr Rafał Marek, 24.02.2024
Literatura:
E. Boczek, Henryka Sienkiewicza spuścizna, http://www.djvu.pl/Warszawa/Stolica/html/1976/1976_nr_50/Stolica_1976_nr_50.htm
J. Krzyżanowski s.v. Henryk Sienkiewicz [w:] Literatura Polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. II, s. 357-359;
H. Markiewicz, s.v. Henryk Sienkiewicz [w:] Polski Słownik Biograficzny, vol. XXXVI/2, 1996, s. 203-216.