Sposoby i cel ukazywania wydarzeń historycznych w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie Potopu Henryka Sienkiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Autorem opracowania jest: Piotr Kostrzewski.

Historia jest nauczycielką życia, jak mawiali starożytni. Jej mądrość próbowali zgłębić najróżniejsi spośród wielkich umysłów. Bywali wśród nich, rzecz jasna, historycy i filozofowie. W sposób mistyczny albo czysto naukowy analizowano wydarzenia dawnych dni. Historia nie oparła się również dociekliwości autorów literackich. Mnogość przedstawień na kartach przeróżnych utworów dziejów mniej lub bardziej odległych może wręcz szokować. Tak samo sposoby, po jakie sięgali opisując te wydarzeni. W przeciwieństwie do historyków, autorów literatury pociągało coś więcej, niż głód wiedzy. Tym samym przedstawienie wydarzeń historycznych w literaturze ma swój konkretny cel, któremu podporządkowany jest sposób tego przedstawienia. Warto przyjrzeć się temu zagadnień na konkretnych przykładach z naszego rodzimego podwórka. Będą nimi rzecz jasna powieści dwóch wielkich autorów, którzy niewątpliwie odznaczyli się na tym polu. Mianowicie chodzi Henryka Sienkiewicza i jego „Potop” oraz „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego.

Trylogia może być śmiało uważana za jeden z najważniejszych utworów polskiej literatury. Powieść historyczna o szeroko rozwiniętym wątku awanturniczym ma wpływ na kolejne pokolenia rodaków, a barwne kreacje Kmicica, pana Wołodyjowskiego czy Zagłoby rozbudzają wyobraźnię. Pobudzają również tęsknotę za prostszym, pełnym przygody i walki światem Sarmatów. Przeszłością, gdzie wąsaci panowie bracia bronili szablami potęgi Rzeczpospolitej, odpierając kolejne najazdy wrogów i gromiąc zdrajców.

To właśnie połączenie tego sentymentalnego, awanturniczego spojrzenia na kulturę sarmacką oraz historię samej I Rzeczpospolitej ujawnia prawdziwy cel Sienkiewicza. Było nim bowiem przede wszystkim pokrzepienie serc Polaków pod zaborami. Autor, choć oddał za tło swojej opowieści prawdziwe wydarzenia i ludzi, wykorzystał je w sposób instrumentalny. Miały bowiem ukazywać konkretne elementy historii, mianowicie dawną potęgę Polski oraz jej zwycięstwa nad silniejszymi przeciwnikami. Dzięki temu duma z bycia Polakiem przetrwać mogła w wyidealizowanej wersji przeszłości, czymś na wzór złotego wieku. Tym bowiem jest w istocie Trylogia Sienkiewicza - opowieścią o dawnej świetności, którą trzeba pamiętać i dzięki temu może ona powrócić.

Autor pokrzepiał serca narodu, starał się też również wpływać na jego ducha. Pragnął tworzyć wzory do naśladowania, bohaterów godnych wskazania drogi przyszłym pokoleniom. Doskonałym przykładem może być Andrzej Kmicic w „Potopie”. Początkowo jawi się on jako warchoł, awanturnik i pieniacz. Posiada jednak pewien rycerski rys w swoim charakterze, który objawia między innymi poprzez prawdomówność, dotrzymywanie słowa i odwagę. Z czasem, po wielu perypetiach, główny bohater przechodzi wewnętrzną przemianę. Porzuca dawne życie warchoła, a zostaje gorliwym patriotą oraz uczciwym człowiekiem.

Istotny jest tu również sposób, w jaki Sienkiewicz opowiada swoją historię. Korzysta on bowiem z języka homeryckiego, stylizując go przy tym na dawną polszczyznę. Daje to efekt epickości, przy pewnej dozie patosu. Tym samym treść nabiera odpowiedniego klimatu, a przez to wydźwięku. Potęguje on efekt pokrzepienia serc.

Czytając „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego, możemy dojść do zgoła odmiennych opinii na jego temat. Historia Cezarego Baryki rozgrywa się na tle problemów, z jakimi borykała się odrodzona II Rzeczpospolita. Mamy tu więc ciekawą analogię z Trylogią. Podczas gdy Sienkiewicz pokazywał pewien heroiczny obraz I Rzeczpospolitej, Żeromski obnażał cały bród i ból, w których rodziła się jej potomkini. Oprócz tego nakreślił jeszcze niebezpieczeństwa, które dostrzegał na horyzoncie historii.

Mowa tu rzecz jasna o komunizmie. W Przedwiośniu jawi się on jako niszczycielska siła, potworne zdziczenie niosące jedynie śmierć i bratobójcze walki. Cezary styka się z „czerwoną zarazą” dwukrotnie. Jeszcze jako nastolatek uczestniczy w rewolucji na terenie Baku, a sama idea komunizmu niezwykle przypada mu do gustu. Jest na tyle zaślepiony młodzieńczym zapałem, że wydaje rewolucjonistom kosztowności schowane na życie przez własną matkę. Dopiero z czasem dostrzega potworność żywiołu, który rozpętały idee Marksa, Engelsa i Lenina. Kiedy zetknie się z nim podczas wojny polsko-bolszewickiej powita go bagnetem, wystawionym w pierś czerwonoarmistów w obronie ojczyzny. Polski, miłości, do której musiał się dopiero nauczyć.

Potworne, niezwykle naturalistyczne obrazy okropności rewolucji i niesionego przez nie zniszczeni służą tu jako przestroga. Żeromski pragnie zwrócić uwagę, że komunizm nie bez powodu jest „czerwoną zarazą” - niszczycielką plagą, która nie niesie nic dobrego. Dokonuje więc negatywnej oceny tego zjawiska historycznego, chcąc przestrzec potomnych przed powtórzeniem dawnych błędów. W tym celu wykorzystuje szokowanie scenami, ale również odpowiednią kreację samego bohatera.

Cezary jest bowiem osobą podobną na swój sposób do II Rzeczpospolitej. Szuka ciągle swojego miejsca w życiu, jest rozdarty i pełen sprzeczności. Zarazem posiada ogromną wrażliwość na ludzką niedolę, dzięki czemu autor może poszerzyć swoją przestrogę o kolejny aspekt - doszukiwanie się problemów ojczyzny, które mogą prowadzić do rewolucji. Takowymi są rzecz jasna nierówności społeczne i złogi dawnego systemu pańszczyźnianego, które obserwujemy w ziemiańskim dworku Nawłoć.

Żeromski przedstawia wiec wydarzenie historyczne, przed którym chce ostrzec w sposób mrożący krew w żyłach. Zarazem pragnie zwrócić uwagę na to, co może spowodować podobne perturbacje w przyszłości i w tym celu wykorzystuje odpowiedni sposób kreacji bohatera.

Historia w tekstach literackich może więc służyć najróżniejszym celom. Czasami bywa inspiracją, innym razem przestrogą przed popełnianiem dawnych błędów. Wszystko zależy od inwencji autora. Efekt zaś to kwestia użytych przez niego środków wyrazu, takich jak język, czy chociażby kreacja bohaterów. Z punktu widzenia czytelnika warto przy tym pamiętać, że literatura wpisuje się tym samym w subiektywną ocenę wydarzeń historycznych. Przed jej przyjęciem, warto być może wyrobić sobie jaką własną opinię na temat czasów dawno lub niedawno minionych.


Przeczytaj także: Wizerunek obrońców ojczyzny. Omów zagadnienie na podstawie Potopu Henryka Sienkiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.