W powieści W pustyni i w puszczy Henryk Sienkiewicz opisał nie tylko przygody porwanych dzieci: Stasia i Nel, ale też Afrykę, która wręcz staje się kolejną bohaterką powieści. Sienkiewicz rzeczywiście odwiedził Afrykę, dlatego utwór jest spojrzeniem Polaka z czasów XIX wieku na nieznany kontynent.
Umieszczenie akcji powieści właśnie w Afryce sprawia, że opowieść staje się jeszcze ciekawsza. Czytelnik poznaje nie tylko losy dwojga porwanych dzieci, ale też kontynent, którego większość odbiorców powieści prawdopodobnie nigdy nie odwiedziła. Surowe afrykańskie realia sprawiają też, że przejścia Stasia i Nel stają się jeszcze bardziej poruszające. Chociaż dzieci wychowały się w Port-Saidzie, nie znały dalszych zakątków Afryki. Porwanie wiązało się więc nie tylko z zależnością od spiskujących z Fatmą Dangalów, ale też poznawaniem, niejednokrotnie wrogich, realiów kontynentu. W obliczu obcych ludzi i groźnej przyrody, dzieci wydają się jeszcze bardziej osamotnione.
Dzieci pokonały długą drogę, dlatego czytelnik poznaje razem z nimi różne oblicza Afryki. W powieści znajdujemy między innymi opisy Port-Saidu, Medinet, El-Fajum, Gharak-el-Sultani, Chartumu, Omdurmanu, Faszody, ziemi ludów Wa-hima i Samburu, pustynnej drogi do Oceanu Indyjskiego i Mombasy. Poznajemy więc liczne kontrasty afrykańskiej przyrody i ludności. Dzieci przemierzają pustynie, gdzie prawie padają ofiarą burz piaskowych i pragnienia. Podróżują też przez stepy, gdzie trawiasty teren zdaje się nie mieć końca oraz tytułową puszczę, pełną gęstej roślinności oraz dzikich zwierząt.
W powieści są ukazane również kontrasty między ludnością arabską i członkami czarnoskórych plemion. Dla tych pierwszych, najważniejszą wartością był islam. To właśnie w imię obrony religijnych zasad, Mahdi wywołał powstanie sudańskie, tłumacząc się odejściem egipskiego rządu od wiary muzułmańskiej. Plemiona za to wciąż były wierne swoim tradycjom, za duchową stronę życia odpowiadali czarownicy, którzy udawali rozgniewane duchy, aby otrzymać od ludu ofiary. Mieszkańcom afrykańskich wiosek obce były różnego rodzaju wynalazki: race czy broń palna. Największymi wartościami były dla nich ziemia i krowy, dlatego między plemionami nieustannie wybuchały krwawe walki. Sienkiewicz opisał też różnice między afrykańskimi plemionami: Staś był w dużej mierze w stanie określić, z jakich okolic pochodzili Kali i Mea.
W utworze pojawiają się opisy strojów i obyczajów Afrykańczyków. Arabowie często ubierali długie, białe szaty lub czarne płaszcze, a na ogolonych głowach nosili turbany. Kobiety, ze względu na wiarę muzułmańską, rzadko wychodziły z domu, zazwyczaj zajmowały się domem. Kiedy już musiały wyjść na zewnątrz, zasłaniały twarz, dlatego pana Rawlisona zdziwiły odwiedziny Fatmy, która nie założyła swojego tradycyjnego stroju.
Inaczej wyglądali już mieszkańcy Sudanu, którzy mieli o wiele ciemniejszą karnację od Arabów. Wielu z nich miało tatuaże, zazwyczaj z cytatami z Koranu. Niektórzy chodzili prawie nago, inni nosili białe opończe z naszywanymi kolorowymi łatkami, a na głowach mieli białe krymki, czyli czapki pozbawione daszków. We włosy wcierali wapno dla ochrony przed robactwem, a w uszach, wargach i nozdrzach mieli kawałki kości słoniowej. Do obrony używali dzid lub zdobytej w walkach broni palnej.
W rdzennych plemionach symbolem władzy była skóra lamparta, noszona przez króla wioski. Wojownicy byli zbrojni w tarcze ze skóry hipopotama, dziryty, łuki i noże, a na głowach mieli pióra, grzywy pawianów i paprocie. Lokalni mieszkańcy bardzo różnili się od Stasia i Nel pod względem wyglądu, światopoglądu i obyczajów, dlatego czytelnik może obserwować zderzenie dwóch, całkiem innych kultur.
Wręcz niemożliwe jest wymienić wszystkie gatunki zwierząt i roślin, które pojawiają się w powieści. Sienkiewicz przedstawił zarówno przyjazne, jak i śmiertelnie groźne oblicza afrykańskiej natury. Miejsca, takie jak Medinet, nazywane krainą róż, zderzają się z otaczającą miasto Pustynią Libijską, gdzie niejedna karawana została zasypana przez burzę piaskową. Z jednej strony pojawiają się pustkowia, na których bez dużych zapasów wody pitnej, można umrzeć z pragnienia, a z drugiej podmokłe rozlewiska Nilu, gdzie szerzyły się groźne choroby, dopadające nie tylko Europejczyków, ale nawet bardziej odporną, lokalną ludność. Mieszkańców Afryki dziesiątkowały takie choroby, jak febra, śpiączka afrykańska, ospa, dyzenteria i tyfus. Niebezpieczne było również zdobywanie żywności, o czym przekonał się szwajcarski podróżnik pan Linde, który został ranny podczas polowania na dzika ndiri i zmarł na gangrenę.
Sienkiewicz ukazał jednak również piękne oblicze Afryki, zapierające dech w piersiach wędrowców. Dzieci widziały wodospady, obserwowały całe stada dzikich zwierząt i łowiły wyskakujące z wody ryby. Jednym z najpiękniejszych miejsc była Góra Lindego, gdzie nie brakowało żywności, żyło mnóstwo motyli i śnieżnobiałych papug. Natura, chociaż była zagrożeniem, z drugiej strony dawała też dzieciom schronienie. Staś i Nel mieszkali przez pewien czas we wnętrzu ogromnego baobabu, któremu młody Polak nadał nazwę Kraków.
W powieści została przedstawiona Afryka czasów kolonialnych, dlatego pojawiają się kontrasty między kulturą europejską i lokalną. Niezadowolony z wpływów angielskich Mahdi wywołał powstanie, w którym Anglicy połączyli siły z rządem egipskim. Mahdyści zdobyli jednak bronione przez generała Gordona Chartum. Wszędzie, gdzie odbywały się walki, panowały głód i choroby. Nie było tolerancji dla innowierców, dlatego niektórzy tak, jak Grek Kaliopuli udawali, że przeszli na wiarę muzułmańską. Powszechna bieda nie dotyczyła tylko elit, takich jak kalifowie czy emirowie. Sienkiewicz ukazał również ważne problemy Afryki, takie jak niewolnictwo i handel kością słoniową, które w XIX wieku wciąż pozostawały aktualne.
Nie bez powodu po powieść W pustyni i w puszczy sięgają kolejne pokolenia czytelników. Oprócz przygód Stasia i Nel oraz tła historycznego, na uwagę z pewnością zasługują również opisy afrykańskiej natury.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.