Sarmatyzm znany jest obecnie jako określenie ideologii popularnej wśród polskiej szlachty od końca XVI, aż do drugiej XVIII wieku. Wierzono wówczas, że polska szlachta pochodzi właśnie od utrwalonego w nazwie starożytnego ludu Sarmatów, który miał zamieszkiwać tereny między Wołgą a Donem. Do umocnienia w społeczeństwie tej legendy przyczynił się między innymi Jan Długosz. Legendę o pochodzeniu od Sarmatów szlachta wykorzystywała jako argument za tym, że to właśnie ona powinna sprawować władzę w państwie. Inne grupy społeczne nie mogły bowiem poszczycić się tak legendarnym i szlachetnym pochodzeniem. Szlachta w ten sposób utrwalała więc swoją hegemonię i utrzymywała władzę w kraju.
Sarmatyzm przyczynił się do powstania specyficznej postaci w społeczeństwie polskim, czyli szlachcica sarmaty. Jego obraz odnaleźć można w polskiej literaturze, między innymi w takich dziełach jak „Potop” Henryka Sienkiewicza, „Zemsta” Aleksandra Fredro czy „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska.
W „Potopie” Sienkiewicza szlachcic sarmata wysuwa się na pierwszy plan. Jego portret jest wyjątkowo pozytywny, autor skupił się bowiem na zaletach stanu szlacheckiego i jego członków. Szlachcic sarmata jest więc patriotą, gotowym walczyć o wolność i dobre imię swojej ojczyzny, a nawet oddać za nią życie. Jest człowiekiem zazwyczaj dobrym i lojalnym, wierzącym i oddanym ważnej sprawie.
Sienkiewicz w „Potopie” przedstawił takich bohaterów jak Kmicic, pan Wołodyjowski czy Zagłoba. Autor wyraźnie gloryfikował ich czyny i stawiał postaci te za wzory do naśladowania, nawet jeśli niektóre spośród nich - tak jak Kmicic - najpierw błądziły, a dopiero potem wkraczały na właściwą ścieżkę miłości do ojczyzny. Nawet jeśli dany bohater miał jakieś wady, a nie można ich odmówić właśnie Kmicicowi czy Zagłobie, to jednak były one niczym w porównaniu do jego zasług dla ojczyzny. Pijaństwo, warcholstwo, awanturnictwo - wszystkie te cechy Sienkiewicz przedstawiał jako drobne przywary charakteru szlachcica sarmaty, nadające mu raczej aspektu humorystycznego niż będące prawdziwym problemem dla jego otoczenia.
Inaczej ma się jednak rzecz w przypadku dalszego plany, gdy Sienkiewicz zajmuje się bohaterami pobocznymi, wśród których znajduje się między innymi Janusz Radziwiłł. Tam już pijaństwo, warcholstwo i rozpasanie szlachty staje się problemem, przyczyniło się ono bowiem do zdrady ojczyznę i do wydania jej w pewien sposób w ręce Szwedów. Sienkiewicz w ten sposób podkreśla, że jedną z najważniejszych i najbardziej cenionych cech sarmaty była więc miłość do ojczyzny o gotowość do bronienia jej przed wrogami.
Podobnie sympatyczny wizerunek szlachcica sarmaty stworzył przed Sienkiewiczem Aleksander Fredro w komedii „Zemsta”. Zrobił to, kreując takich bohaterów jak Cześnik Maciej Raptusiewicz. On także uosabia sobą cechy typowego sarmaty, takie jak zapalczywość, awanturnictwo, gościnność czy szczerość. Fredro opisał go w sposób, który na pierwszym panie stawiał zalety Cześnika, przez co jego liczne wady, które uosabiało wielu szlachciców, schodzą nieco na dalszy plan. A przecież to właśnie one między innymi doprowadziły do upadku Polski i do jej rozbiorów, gdy szlachta skupiona na prywatnym interesie i przekonana o swojej bezkarności powoli rujnowała kraj.
Po bliższym przyjrzeniu się Cześnikowi okazuje się jednak, że jego urząd nie ma zbyt wielkiego znaczenia, a jego duma i honor oparte są tylko na tym, że urodził się on w szlacheckiej rodzinie. W rzeczywistości jest on tylko prostym awanturnikiem i pieniaczem, gotowym poświęcić szczęście własnej bratanicy w imię bezsensownego sporu z sąsiadem, Rejentem Milczkiem. Fredro opisuje go jednak w tak sympatyczny sposób, że wady Cześnika stają się niemal niedostrzegalne na pierwszy rzut oka. Jest on jednak typowym przedstawicielem sarmackiej szlachty ze wszystkimi jej wadami i zaletami.
Szlachcica sarmatę spotkać także w „Pamiętnikach” Jana Chryzostoma Paska. Autor zaprezentował w tym dziele swoją własną osobę. Z jednej strony opisuje się jako dobrego żołnierza i kompana, doskonałego szlachcica, z drugiej jednak widać, że nie stroni od alkoholu czy przemocy fizycznej. Jest to kolejna reprezentacja sarmaty, ukazująca jego znane już wady i zalety. To postać wesoła, żywa i charakterystyczna, a z drugiej zaś oddająca się nałogom i potrafiąca wywoływać bijatyki, przekonana o własnej wspaniałości i szlachetności, wynikającej głównie z urodzenia się w danej grupie społecznej. Jan Chryzostom Pasek jest twórcą najważniejszego literackiego zabytku epoki sarmackiej, z którego czerpać można wiele informacji na temat tej społeczności.
Literacki wizerunek szlachcica sarmaty funkcjonuje więc w podobny sposób na przestrzeni różnych epok, przedstawiając go jako dobrego, lojalnego człowieka, obrońcy ojczyzny, wesołego i skłonnego do zabawy, a także dumnego ze swojego pochodzenia. W portrecie tym często widoczne są jednak także jego liczne wady, takie jak awanturnictwo, pijaństwo czy skłonność do rękoczynów. Zazwyczaj jednak bledną one w obliczu zalet i zasług sarmaty, który służy wiernie swojej ojczyźnie.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.