Starając się opisać całe spektrum społeczeństwa Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Henryk Sienkiewicz szczególnie wiele miejsca poświęcił szlachcie. Ta warstwa społeczna w jego powieści wykazuje się różnorakim zachowaniem, które uwydatnia się w obliczu Potopu Szwedzkiego. Szerokie jest spektrum pozytywnych cech staropolskich sarmatów, niemniej jednak dopatrzyć się też można zachowań negatywnych i godnych potępienia.
Pośród szlachty Polskiej wyróżnia Sienkiewicz dwie grupy. Są to sarmaci zamożni oraz ubodzy mieszkańcy zaścianków. Tych pierwszych autor opisuje zdecydowanie częściej, umieszczając często po obu stronach konfliktu. Drobniejsi hreczkosieje to szlachcice laudańscy, mieszkańcy ze Żmudzi. Ci są przedstawieni wyraźnie pozytywnie, jako poczciwych ludzi i dobrych żołnierzy.
Szlachtę zamożną Sienkiewicz przedstawia jako w dużej mierze patriotycznie nastawioną, zdolną do poświęcenia w obronie ojczyzny. Przedstawicielami takiej postawy mogą być Skrzetuski, Zagłoba czy Kmicic. Są to przy tym prawdziwi ludzie wojennego rzemiosła, przedstawiający swoimi czynami sposób myślenia potomków warstwy rycerskiej. Z takimi przymiotami wiązała się również duża estyma dla tradycji i wiary w Boga. Są to więc postacie podążające za pewnym mitycznym obrazem szlachcica, odważnego i bitnego, przy tym niepozbawionego umiejętności trzeźwego myślenia człowieka. Trzeba jednak pamiętać, iż obraz ten był przez Sienkiewicza na swój sposób wyidealizowany. Potop był bowiem pisany ku pokrzepieniu serc Polaków pod zaborami.
Bardzo dużą reprezentację mają również negatywne cechy charakteru szlachty Polskiej, reprezentowane przez jej bogatszą warstwę. Na pierwszy plan wyrasta przede wszystkim warcholstwo, objawiające się na wiele różnych sposobów. Było więc tam pijaństwo oraz kłótliwość prowadząca do niepohamowanej mściwości. Szlachta odznaczała się też daleko idącą samowolą, szczególnie w obliczu władcy. Ludzie ci uważali za postawę wolnościową wybieranie strony w trwającym konflikcie, przy czym wielu stawało za Karolem Gustawem. Dobrym przykładem tego typu rozumowania może być cytat: Pana i pod obcym panowaniem znaleźć można.
Sienkiewicz sportretował również dbałość o prywatę szlachty, przedstawiając ją w niechęci do podejmowania wysiłku zbrojnego. Słabo zorganizowane pospolite ruszenie było bardziej zainteresowane powrotem do swoich majątków na żniwa niż obroną Rzeczypospolitej. Pragnęli oni być zostawieni w spokoju, nie widzieli potrzeby dbania o wspólne dobro narodu. Podobną postawę bierności reprezentowali sobą niektórzy dowódcy Radziwiłła, którzy nie oponowali przed jego ewidentną zdradą stanu. Najbardziej negatywnym wzorem byli zaś jawni zdrajcy, tacy jak uczestnicy oblężenia Jasnej Góry. Ci to sprzedali Rzeczpospolitą dla własnych korzyści, odwracając się od króla i reszty narodu.
Przedstawienie szlachty Polskiej w taki sposób w Potopie miało pewne założenia. Powieść ta została przez Henryka Sienkiewicza napisana ku pokrzepieniu serc, a więc miała podnosić na duchu. Dlatego też podkreśla on negatywne cechy sarmatów, ukazując przy tym przyczyny przyszłych nieszczęść narodu, pozwalając im jednak je przezwyciężyć w toku akcji powieści. Najlepszym przykładem tego podejścia jest postać samego Kmicica. Czytelnik poznaje go jako warchoła, choć nie pozbawionego pewnych pozytywnych przymiotów charakteru. Z czasem postać ta zmienia się w gorliwego patriotę, ideał sarmaty. Cechy negatywne i pozytywne w całej szlachcie miały na celu ukazać właściwe postawy społeczne, ukazując je w kontraście do tych niepożądanych.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.