Kultura starożytna stanowi jedną z podstaw Europy. Grecka filozofia i rzymska myśl prawna do dzisiaj inspirują wiele płaszczyzn naszej cywilizacji. Niestety mało kto zdaje sobie sprawę, że w pewnym momencie dziejów kultura ta zaczęła przechodzić kryzys. Proponowane przez nią rozwiązania oraz religijne doktryny wyczerpały się, nie znajdywały odpowiedzi na stawiane przez świat antyczny pytania. Moment ten uchwycił w swojej powieści Quo Vadis Henryk Sienkiewicz.
Kultura pogańskiego Rzymu, którą opisuje polski noblista, nie jest jednolita. Z jednej strony mamy bowiem przedstawicieli wielkich idei i prądów myślowych starożytności. Przedstawia on między innymi Senekę - wielkiego filozofa, zwolennika stoicyzmu, wychowawcę Nerona. Sam Marek Winicjusz wspomina dzieła Platona, Arystotelesa, a nawet samego Sokratesa. Byli to wielcy myśliciele, zasłużeni dla ludzkości. Do szlachetnych elementów rzymskiej kultury możemy również zaliczyć rodzinne życie Aulusa Plaucjusza. Chociaż nie jest to wspomniane na kartach powieści, ten emerytowany dowódca wojskowy realizuje rzymski kodek moralny - cnotę, szacunku do przodków i lojalności bliskim.
Sienkiewicz ukazuje jednak, że te wielkie idee są za czasów Nerona w głębokim kryzysie. Ideały filozofów wykorzystują ludzie pokroju Chilona, a sam Seneka nie potrafi przeciwstawić się zbrodniczej działalności wychowanka. Panuje więc obłuda, porzucenie wzniosłej myśli. Korzystają na tym epikurejczycy pokroju Petroniusza - poszukiwacze przyjemności, piękna i rozkoszy. Dekadencja zżerała więc elity, pragnące nurzać się w hedonizmie i lekceważące starożytną cnotę umiaru.
Wysłuchanie opowieści Piotra Apostoła budzi w Winicjuszu jeszcze jedną myśl na temat spuścizny filozoficznej starożytności. Była ona całkowicie pogrążona w praktycznym, intelektualnym aspekcie życia ludzkiego. Zdaniem młodego rzymianina brakowało jej duchowego pierwiastka. Cnota Seneki czy Sokratesa była zwyczajnie przydatna i rozumowa - nie wynikała z miłości ani chęci poznania Stwórcy. Co gorsza, odrzucenie ideałów czy spłycenie moralności powodowało przyjęcie zasady "prawa silniejszego". Miłosierdzie nie obowiązywało Rzymianina, a okrucieństwo nie stanowiło grzechu. Tak samo pojęcie człowieczeństwa stosowano wybiórczo - niewolnik był własnością, którą można było skatować jako formę odreagowania stresu.
Ważnym elementem każdej kultury są jej wierzenia religijne. Starożytny kult był politeistyczny - posiadał wiarę w wielu bogów. Imperium Rzymskie znane było z przyjmowania bóstw ludów podbitych i budowania im świątyń. Dlatego za czasów Nerona mieszkańcy Wiecznego Miasta znali Junonę, Plutona, ale też Kybele czy Izydę. Składali im zarazem ofiary dla własnej korzyści lub bojaźni. Byty te stanowiły więc demiurgów, groźne moce o kapryśnej naturze. Zarazem też wielu Rzymian odchodziło od wiary na rzecz zwątpienia. Nie był to jeszcze ateizm, ale raczej lekceważenie.
Sienkiewicz przedstawia więc kulturę pogańską jako skierowaną na życie doczesne i pogrążoną w wielkim kryzysie. Należy jednak pamiętać, że Quo Vadis to chrześcijańska apologetyka. Wiele przedstawionych tam szczegółów ma historyczne potwierdzenie, niemniej nie wszystko możemy ocenić tak jednoznacznie. Kultura antyczna, a więc myśl Greków i prawodawstwo Rzymian leży przecież u podstaw naszej cywilizacji. W pewnym momencie zabrakło im jednak ducha życia, którego przyniosło chrześcijaństwo.
Aktualizacja: 2023-02-17 00:17:11.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.