Powieść Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy, chociaż jest skierowana do dzieci i młodzieży, porusza nie tylko wątki przygodowe, ale też wiele ważnych motywów historycznych i społecznych. Ze względu na tematykę i walory artystyczne, po utwór sięgają kolejne pokolenia czytelników, chociaż od pierwszego wydania minęło już ponad 100 lat.
Głównym wątkiem jest podróż Stasia Tarkowskiego i Nel Rawlison przez Afrykę. Dzieci, porwane przez współpracujących z Fatmą: Idrysa, Gebhra i Chamisa, najpierw są wiezione do Chartumu, następnie do Omdurmanu i Faszody. Po heroicznym czynie Stasia, który zastrzelił porywaczy, rozpoczęła się samotna wędrówka dzieci, którym towarzyszyli tylko czarnoskórzy niewolnicy: Kali i Mea. Razem z młodymi bohaterami, czytelnik poznaje afrykańską pustynię i puszczę.
Fabuła powieści Sienkiewicza rozgrywa się na tle prawdziwych wydarzeń historycznych. Autor opisał budowę Kanału Sueskiego oraz powstanie mahdystów. W ostatnim rozdziale pojawia się również porównanie Afryki pod rządami Mahdiego i Abdullahiego do kraju rządzonego przez Anglików.
Kontynent staje się wręcz jednym z bohaterów, ponieważ podczas wędrówki dzieci poznają jego różne oblicza. Podziwiają lokalną roślinność oraz mnogość gatunków zwierząt, ale też doświadczają zagrożeń w postaci burzy piaskowej, braku wody czy drapieżników. Sienkiewicz przedstawił też różnice społeczne: spotykamy zarówno zamieszkujących Egipt Arabów, jak i czarnoskórych członków rdzennych plemion afrykańskich.
W powieści pojawia się również motyw wiary, która była bardzo ważna dla wielu bohaterów. Mahdi nawoływał do powstania, ponieważ jego zdaniem Egipcjanie przestali przestrzegać przykazań Allaha i poddali się wpływom brytyjskim. Wiara była kluczową wartością również dla Stasia, który nawet w obliczu zagrożenia, przed obliczem okrutnego Mahdiego, nie wyparł się chrześcijaństwa i odmówił przyjęcia islamu. W powieści pojawił się też konfomista – Grek Kaliopuli, który udawał muzułmanina, aby poradzić sobie w rządzonym przez derwiszów mieście.
W powieści zostało ukazane dojrzewanie czternastoletniego Stasia Tarkowskiego. Na początku utworu był dzielnym i zdolnym, ale też chełpliwym młodzieńcem. Porwanie całkowicie zmieniło jego życie, ponieważ musiał wziąć odpowiedzialność za siebie i ośmioletnią Nel. Staś stanął przed zadaniem, któremu nie podołałoby wielu dorosłych mężczyzn, a jednak udało mu się – on sam i Nel wrócili cali i zdrowi do swoich ojców. Te doświadczenia zmieniły Stasia, chociaż inni nazywali go bohaterem, pozostawał skromny i nie szczycił się swoimi dokonaniami. Wcześniej uważał się już za dorosłego, ale dopiero wędrówka pokazała mu, z jak dużą odpowiedzialnością wiąże się dorosłe życie.
Szczera przyjaźń połączyła Stasia i Nel – on traktował dziewczynkę, jak swoją młodszą siostrę i w każdej sytuacji był gotowy stanąć w jej obronie, a Nel uważała Stasia za prawdziwego bohatera. Przyjaźnili się również ich ojcowie, inżynier Tarkowski i pan Rawlison, którzy razem pracowali w kompanii Kanału Sueskiego. Staś i Nel zdobyli przyjaciół podczas wędrówki: Kali przywiązał się do nich tak bardzo, że zamiast prowadzić wygodne życie króla swojej wioski, postanowił towarzyszyć im w drodze do oceanu, co prawie przepłacił życiem.
Bardzo ważną rolę podczas wędrówki przez Afrykę odgrywały zwierzęta. Niektóre z nich, jak pies Saba i słoń King, pomagały dzieciom oraz ratowały je w chwilach zagrożenia. Inne zwierzęta były jednak zagrożeniem: obóz trzeba było chronić przed lwami czy tajemniczym drapieżnikiem wobo, który prawie pozbawił Nel życia. Niebezpieczne były również goryle – jeden z nich prawie porwał małego Nasibu. Sienkiewicz wspomina o wielu afrykańskich zwierzętach, takich jak zebry, ariele, dziki ndiri, antylopy gnu czy mityczne słonie wodne, których istnienia nigdy nie potwierdzono.
Podmokłe tereny Afryki były szczególnie niebezpieczne, ponieważ szerzyła się tam febra. Groźna choroba zdziesiątkowała między innymi mieszkańców Faszody. Staś od samego początku obawiał się, że delikatna Nel również zachoruje, co niestety w końcu naprawdę się stało. Chłopak podjął ryzyko i udał się do nieznanego obozu w poszukiwaniu lekarstw. Na szczęście napotkał pana Lindego, a otrzymany od niego zapas chininy, uratował Nel życie.
W powieści pojawia się również motyw śmierci: gdy dzieci odwiedzały miasta podbite przez derwiszów, było tam pełno martwych ciał, których nikt nie zamierzał uprzątnąć. Śmierć w końcu spotkała też porywaczy – Staś skorzystał z okazji, gdy na drodze karawany pojawił się lew i zastrzelił ich, zapewniając dzieciom wolność. Przygnębiająca była za to śmierć pana Lindego, który zmarł z powodu zakażenia ran odniesionych podczas polowania. Fumbę, ojca Kalego, spotkała za to śmierć w walce. Mściwy wódz chciał pokonać jak największą liczbę wojowników Samburu, ale niestety przepłacił swoją gorliwość życiem.
Staś i Nel byli w podobnej sytuacji, ponieważ oboje stracili matki i zostali wykonani przez ojców. Byli bardzo związani ze swoimi tatusiami, a dzięki ich przyjaźni, wychowali się trochę, jak rodzeństwo. Miłość ojcowska została doskonale ukazana po porwaniu dzieci. Inżynier Tarkowski i pan Rawlison nie szczędzili pieniędzy i ryzykowali życiem, aby odnaleźć Stasia i Nel. Przez czas ich nieobecności, obaj zupełnie osiwieli ze zmartwienia. Ponowne spotkanie dzieci z ojcami było bardzo wzruszające i pełne radości.
Sienkiewicz ukazał Afrykę drugiej połowy XIX wieku, kiedy czarnoskóra ludność była porywana i sprzedawana na targach niewolników. W utworze pojawiają się Kali i Mea, którzy dostali się w niewolę, a ich jedynym zadaniem stała się służba. Kali był okrutnie traktowany przez Gebhra, jego pan nie dawał mu jedzenia i brutalnie karał za każde, nawet najbardziej błahe przewinienie.
Autor poruszył problematykę podejścia rdzennej ludności do białych przybyszy: Kali traktował Stasia jak swojego pana i obiecywał mu służyć, chociaż był królem swojej wioski, a młody Tarkowski tego od niego nie wymagał. Sienkiewicz ukazał, jak trudny był los rdzennych mieszkańców, dostających się w niewolę.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.