Potop Henryka Sienkiewicza to powieść historyczna z czasów XVII wiecznej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Utwory tego typu charakteryzują się posiadaniem dwóch wątków fabularnych: historycznym i romansowo-przygodowym. Pierwszym z nich są tutaj wydarzenia związane z Potopem Szwedzkim - wojny Rzeczpospolitej ze Szwecją, trwającej w latach 1655–1660. Drugi obejmuje perypetie chorążego orszanskiego Andrzeja Kmicica, starającego się przywrócić swoje dobre imię i odzyskać miłość Aleksandry Billewiczówny. Występują tutaj również postaci znane z Ogniem i mieczem.
Kompozycja utworu jest całkowicie zamknięta, zachowuje spójność układu chronologicznego, przejrzysty układ i wyraźnie akcentowane zakończenie. Jedyne odejście od tego schematu stanowi tutaj opis przebywania Oleńki w Taurogach, zazębia się on jednak z resztą akcji. Sama kompozycja posiada, jak powiedziano dwa wątki. Sienkiewicz wysuwa na pierwszy plan elementy historyczne dzieła, wplatając w nie perypetie swoich bohaterów. Nie stanowią one wyłącznie tła ich przygód, Kmicic, Wołodyjowski czy Zagłoba aktywnie w nich uczestniczą i spotykają nawet kluczowe postaci historyczne. Historia zostaje tu jednak potraktowana wybiórczo, wyidealizowana. Autor przedstawia ją na wzór heroiczny, pomijając wątki zaburzające jego wizję i przerysowując potrzebne mu dla fabuły wydarzenia. Widocznie wyolbrzymia zwycięstwa Polaków. Całość ma na celu przedstawienie wydarzeń w jak najlepszym dla Rzeczpospolitej świetle, zgodnie z ideą "pokrzepienia serc".
W warstwie dialogowej dominuje stylizacja staropolska, zachowana poprzez język. Sienkiewicz wykorzystuje liczne archaizmy, nie kusi się jednak o dokładne oddanie sposobu wyrażania się dawnych sarmatów. Język Trylogii przypomina raczej dawny język polski. Nie trzyma bowiem jego składni czy przesycenia makaronizmami. Dobrym przykładem tego sposobu stylizacji warstwy dialogowej jest postać pana Zagłoby, słynnego z opowiadania licznych anegdot. Można wiec powiedzieć, iż jest na niego stylizowany, stanowi przy tym formę zrozumiałą dla współczesnego autorowi czytelnika.
Narrator w Potopie jest wszechwiedzący, zachowujący dystans i obiektywizm. Istnieje on poza i ponad światem przedstawionym, wyraża się w formie trzecioosobowej. Niekiedy przyjmuje pozycję współczesnego wydarzeniom człowieka z XVII wieku. Można również dostrzec momenty zbliżania się narracji do mentalności jednego z bohaterów, przedstawiania wydarzeń z ich perspektywy. Zdarzają się również wtrącenia przypominające XIX wiecznego kronikarza, który wie nieco o przyszłości Rzeczpospolitej. Sienkiewicz stylizuje narrację na kilka sposobów:
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.