Problematyka Potopu Henryka Sienkiewicza łączy się nierozerwalnie z podziałem fabuły powieści na dwa wątki. Wyróżnić bowiem można wątek historyczny oraz przygodowo-romantyczny. Jest to typowa konstrukcja powieści historycznej, niemniej Sienkiewicz dokonał zmiany poprzez większy nacisk na pierwszą część tego duetu. Wątek historyczny stanowi zarazem tło perypetii bohaterów, przez większą część utworu uczestniczą oni również w dziejowych wydarzeniach i poznają osobiście najważniejsze postaci okresu. Swoją problematyką obejmuje zagadnienie obrony ojczyzny oraz zachowania ludzi i narodu w obliczu nieszczęścia. Z kolei wątek przygodowo-romantyczny to dzieje miłości Aleksandy Billewiczówny i Andrzeja Kmicica. Burzliwy związek, pełen najrozmaitszych perypetii, porusza sobą zagadnienia winy, przemiany oraz odpuszczenia. Sienkiewicz swoim Potopem maluje szeroki obraz społeczeństwa polskiego epoki sarmatyzmu, oddając nim ponadczasowe przywary i cnoty Polaków. Zarówno te prywatne, jak też zbiorowe.
Wątek historyczny Potopu obejmuje okres tak zwanego Potopu Szwedzkiego, czyli II wojny północnej. Były to zmagania między Rzeczpospolitą a Szwecją, oficjalnie spowodowane przez pretensje króla Jana Kazimierza do tronu szwedzkiego. Konflikt obejmowała lata 1655-1660 i toczył się równolegle z wojną polsko-rosyjską oraz Powstaniem Chmielnickiego. Były to więc czasy bardzo ciężkie dla kraju, których perturbacje odbiły się na dalszych, tragicznych losach Polski.
Sienkiewicz nie oddaje jednak wydarzeń w Potopie na wzór kronikarski, przedstawia je raczej z perspektywy swoich odgórnych założeń. Powieść miała pokrzepiać serca narodu pod zaborami, zarazem zaś piętnować przyczyny nieszczęść leżące w postawach samych Polaków. Wykorzystując wojnę ze Szwedami, Sienkiewicz ukazuje więc postawy bohaterskie i tworzy wizerunki heroicznych postaci, których historyczne odpowiedniki nie zawsze były tak jednoznaczne. Obserwujemy więc geniusz taktyczny Stefana Czarnieckiego, jesteśmy świadkami bicia duchowego serca narodu na Jasnej Górze oraz zmagania króla Jana Kazimierza o odzyskanie Polski z rąk Karola X Gustawa.
Wszystko to przepełnione duchem patriotycznego uniesienia stanowiło przypomnienie dla współczesnych Sienkiewiczowi o wielkiej chwale sarmackich przodków. Zarazem jednak autor dokonuje gorzkiej refleksji nad przyczynami słabości kraju, które zdają się mieć w sobie pewien transcendentny charakter. Na łamach powieści jesteśmy świadkami ujawnienia się największych przywar Polaków. Szlachta na początku wojny przedkłada prywatę ponad dobro wspólne, opuszcza króla w potrzebie. Magnaci zaś, szczególnie Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, dokonują nawet jawnej zdrady w celu powiększenia swojej władzy. To wszystko Sienkiewicz przeciwstawia patriotycznym postawom bohaterów pokroju Wołodyjowskiego czy zaś ostatecznie samego Kmicica.
Autor maluje tym samym obraz narodu, który w sytuacji zagrożenia rozrywany jest przez własne przywary, koniec końców zwycięstwo przynosi mu właśnie ich przezwyciężenie. Zarówno historycznie, jak również w powieści dokonuje się to na Jasnej Górze - sercu chrześcijańskiego, katolickiego narodu. Znamienne dla problematyki całego utworu są słowa króla i królowej Polski, całkowicie wyrażające ducha narodu. Określeni są oni jako poddani niestali, zdolni wydać własnego władcę, by tylko powiększyć prywatę. Zarazem jednak są nieskażeni grzechami znanymi innym ludom i bardzo szybko od upadku przechodzą do poprawy poprzez pokutę. Sienkiewicz wyraża tym samym myśl, jakoby naród Polski był winny swojego nieszczęścia, a jedynie zjednoczenie wokół patriotycznego celu poprawy może przywrócić mu utraconą wielkość.
Wątek prygodowo-romantyczny obejmujący perypetie Kmicica oraz Oleńki porusza problematykę człowieka i jego słabości. Kmicic jako bohater jest niezwykle dynamiczny, zmienia się podczas trwania fabuły powieści. Zmiana ta zapoczątkowana jest przez rodzące się uczucie do Aleksandry Billewiczówny - niewiasty ostałych zasadach moralnych, dumie i silnej woli. Oleńka pełni dla chorążego orszańskiego rolę swoistej "damy serca" - oblubienicy, dla której dawni rycerze przebywali drogę ku samodoskonaleniu i chwale. Kmicic jako bohater ma wiele wspólnego właśnie z rycerzem, jednak nie w lśniącej zbroi. To raczej człowiek muszący na nowo odkryć swoją szlachetność, przyprószoną przez pospolite dla szlachty słabości.
Początkowo cała jego historia oscyluje wokół upadku, najpierw celowego potem zaś naiwnego wplątania w zdradę ojczyzny. Dalej zaś jednak Kmicic podejmuje trudną pokutę, jako Babinicz staje się obrońcą wiary i ojczyzny. Próbuje zmazać swoje winy poprzez poświęcenie wyższe sprawie, naprawienie wyrządzonego zła. Droga ta nie jest łatwa, bohater odnosi wiele ran, często ryzykuje życiem. Niesie to uderzające podobieństwo do Jacka Soplicy z Pana Tadeusza, przynosi też na myśl Zbrodnię i karę Dostojewskiego. Kmicic wydaje się wręcz inspirowany bohaterem mickiewiczowskim, nie bardziej niż realną postacią z Pamiętników Paskiewicza.
Ostatecznie Kmicicowi/Babiniczowi udaje się odzyskać dobre imię i miłość Oleńki, sam król oznajmia przemianę szlachcica. Tym samym Sienkiewicz wyraża chrześcijański pogląd, jakoby pokuta była formą samodoskonalenia, zaś kara zawsze niosła za sobą możliwość odpuszczenia. Nie mogłoby się to jednak dokonać bez wszechpotężnej mocy miłości. Wszystkie ciężkie zadania, których podejmuje się Kmicic, robi, mając na uwadze swoją ukochaną Oleńkę. Gdyby nie ona, bohater być może nigdy nie zszedłby z drogi ku powolnemu samounicestwieniu. Zamiast tego jednak odnajduje w sobie głęboko skrytego patriotę, obrońcę ojczyzny i wiary. Udowadnia tym samym również możliwość zejścia nawet najgorszego człowieka ze złej drogi. Miłość ma tu wiec moc przemieniania, uszlachetnienia.
Trylogia Sienkiewicza stanowi jedno z najbardziej rozpoznawalnych dokonań literackich w języku polskim. Jej znaczenie dla kształtowania się dumy narodowej i przeciwstawienia próbom wynaradawiania rozbitego zaborami społeczeństwa są nieocenione. Autorowi przyświecał cel pokrzepienia serc ale również dydaktyczny. Szczególnie mocno widać to na łamach Potopu. Oba wątki powieści zawierają bardzo dobitną krytykę narodowych wad: hultajstwa, swawoli i prywaty. Kmicic oraz szlachta w całości zdają się być nierozerwalnie połączeni węzłem podobieństwa w przemianie na łamach tej historii. Początkowo swawolni, gotowi wydzierać siłą "wolność", z czasem wikłają się w ohydną zdradę. Jednak zarówno Kmicic jak i cały naród posiadają w sobie szlachetne cechy, są one zwyczajnie jakby uśpione przez gnuśne zło przyzwyczajeń. Ostatecznie pod wpływem miłości (czy to do Oleńki, czy też Boga) dokonuje się przemiana. Polacy mobilizują siły, opamiętują się i przystępują do zwycięskiego kontrnatarcia. Kmicic zaś oczyszcza dobre imię, z hultaja stając dzielnym patriotą. Tak rozumiany, Potop staje się opowieścią o transcendentnym duchu narodu. Wielkim duchu, zdolnym do potwornego upodlenia, jak również heroicznych czynów porównywalnych z bohaterami dawnych legend.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.