Potop Henryka Sienkiewicza to powieść historyczna, której akcja dzieje się w XVII wieku, podczas Potopu Szwedzkiego. Jako dzieło tego typu, posiada dwa wątki: historyczny oraz romantyczno-przygodowy. Oba łączą się, ukazując szlacheckie życie w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Obejmuje to pewne nakreślenie obyczajów, ubioru, ale również mentalności ówczesnych Polaków. Sienkiewicz wielokrotnie poprzez wydarzenia oraz wypowiedzi swoich bohaterów kreśli pewien obraz narodu, który nie jest jednak jednoznaczny. Aby go przedstawić, warto przeanalizować dwa fragmenty powieści: wypowiedź Weyharda Wrzeszczowicza i królowej o Polakach.
W swojej wypowiedzi Weyhard Wrzeszczowicz nie jest ani trochę przychylny Polakom. Wymienia on po kolei wszystko to, co w szlachcie widzi złego. Trzeb bowiem podkreślić, iż mówi tutaj o ludziach posiadających wtedy realne obywatelstwo kraju, możliwości polityczne. Na pierwszy rzut idą więc słabości wspólnoty narodowej. Słaba władza królewska, niechęć do podatków i brak poszanowania prawa. Łączy to Wrzeszczowicz z niewiernością i pozbawieniem miłości do ojczyzny. Wszytko to obrazuje szlachtę jako zwolenników samowoli, niechętnie naginających się do jakiegokolwiek prawa poza swoją wolą. Sarmaci jawnie przedkładają "złotą wolność" ponad skonsolidowanie państwa i uczynienie go silnym od strony militarnej oraz systemowej.
Wszystkie wymienione elementy ich negatywnych zachowań wobec państwa zazębiają się. Król nie ma posłuchu ani władzy, ponieważ stanowiłby zwierzchność ponad szlachtą. Podatków nie lubi nikt, armia zawodowa zaś dawałaby władcy narzędzie do wprowadzania prawa. To zaś, jak mawia Wrzeszczowicz, Polacy ignorują prawo, o ile tylko mają wystarczające koneksje. Dobro wspólne, ojczyzna, nie znaczy wiele dla tych ludzi. Są oni raczej nastawieni na obronę ojcowizny, czyli majątków i raz zdobytych przywilejów.
Niestety, źródła historyczne potwierdzają ten sposób rozumowania szlachty. Była ona przekonana o ciągłej potrzebie obrony swojej wolności, jak rozumieli raczej kompletną samowolę graniczącą z anarchizmem, przed zakusami króla. Istotnie, podczas Potopu Szwedzkiego wielu szlachciców przeszło na stronę wroga, widząc w Karolu X Gustawie lepszego gwaranta niezawisłości ich praw. Poprzez prawa rozumieć tu jednak należy wolnizny, samowolę i ogólną anarchię.
Wrzeszczowicz jednak na tym nie kończy. Zarzuca on Polakom respektowanie jedynie silniejszego. Króla Jana Kazimierza opuścić mieli również ze względu na potęgę szwedzkiego władcy, który niejako wzbudził respekt swoim pokazem militarnej potęgi. Wiąże się to wcześniej wspominaną pogardą dla prawa. Bogatszy i potężniejszy mógł akceptowalnie unikać wyroków, nikt nie widział problemu w nierówności nawet samej szlachty wobec urzędowego ścigania winnych. Wrzeszczowicz przenosi to jedynie na wyższy poziom, ukazując dodatkowo, jak bardzo sarmaci tym niszczą wspólnotę narodową i wywyższają swoją prywatę. Również tutaj historyczne dokumenty potwierdzają podobne podejście do sprawy "równych i równiejszych". Pomoc w zawojowaniu ojczyzny dla Szwedów istotnie miała miejsce. Pomijając Radziwiłłów, prawda historyczna ukazuje, że wielu spośród oblegających Jasną Górę to Polacy. Przeszli na stronę silniejszego, zgodnie ze słowami Wrzeszczowicza.
Dostrzega on jednak również jedną, pozytywną cechę Polaków. Jako naród mają niezwykły talent szwoleżerski. Dobra, silna jazda porównana tu jest nawet do oddziałów dawnych ludów, Nubijczyków i Galów. Istotnie, siła jazdy sarmackiej robiła odnotowane wrażenie na cudzoziemcach. Słynna husaria grała tutaj przez wiele wieków znaczącą rolę, jednakowoż lekkie zagony lisowczyków czy towarzyszy pancernych również stanowiły nie lada siłę. Warto wspomnieć, iż Polacy walczyli na sposób podobny armiom wschodnim, prowadzili wojnę szybką, manewrową.
Inną z kolei stronę natury Polaków ukazuje królowa. Przede wszystkim podkreśla ona wielkie oddanie zasadom wiary i bogobojność sarmatów. Z nich to władczyni wysnuwa brak częstych wśród innych narodów zbrodni oraz bluźnierstw. Największą zaletę Polaków widzi jednak w ich zasadniczej niechęci do królobójstwa. Podczas gdy inne narody muszą wyznaczać protektorów nad swymi władcami by ci dożyli pełnoletniości, królowie polscy dożywają starości bez obawy o zabójstwo. Królowa dostrzega również fakt odwrócenia się sarmatów od ojczyzny i osoby Jana Kazimierza. Widzi jednak ich szybką poprawę, powrót na właściwą ścieżkę. To ostatnie mówi wiele o szlachcie. Przypomina bowiem nieśmiertelne powiedzenie, które do dzisiaj opisuje bardzo dużą część narodu Polskiego: "Mądry Polak po szkodzie". Królowa łączy więc pozytywne cechy narodu z jego religijnością, dostrzegając możliwość ciągłego nawracania się ze złej drogi, gdzie inne ludy tkwią nieprzejednanie.
Potop stanowi niezwykłe dzieło, zajmujące poczytne miejsce pośród polskiej literatury. Ilość odniesień w kulturze, m.in. na srebrnym ekranie, jest ogromna. Jednak biorąc nawet pod uwagę szczególną wagę powieści w mentalności narodowej, nie można podchodzić do niej bezkrytycznie. Najważniejsze, aby pamiętać, że Sienkiewicz pisał ją ku "pokrzepieniu serc". Polska należała wtedy do trzech zaborców, duch wolności i patriotyzmu dogorywał. Pisarz pragnął stworzyć dzieło, które połączy wszystkich mieszkańców ziem okupowanych, zarazem wleje w nich serca dumę z przynależenia do narodu Polskiego. Wielokrotnie gloryfikował więc pewne cechy szlachty, potrafił przemilczeć niewygodne fakty historyczne.
Z drugiej jednak strony pisał swoją powieść w oparciu o materiały historyczne. Pamiętniki ludzi takich jak Jan Chryzostom Pasek z pewnością pozwoliły Sienkiewiczowi poznać sarmacką mentalność, zaś fakty historyczne wyciągnąć wnioski z poczynań szlachty. Dlatego należy pamiętać, że obraz XVII wiecznych Polaków z Potopu może nie być do końca prawdziwy, choć słusznie analizuje pewne elementy kultury tamtego okresu. Stanowi przy tym ostrzeżenie, zarówno dla współczesnych autorowi, jak i obecnych Polaków, aby nie dali się zwieść narodowym przywarom. Jedynie pokonując własne słabości, Polacy uczynią swój kraj silnym i zwycięskim.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.