Potop Henryka Sienkiewicza to bardzo obszerne dzieło, zbudowane wokół dwóch wątków. Pierwszy z nich to wątek historyczny - dzieje wojny Rzeczpospolitej ze Szwecją w 1655 roku. Drugi zaś odnosi się do przygodowo-romantycznych perypetii Andrzeja Kmicica - chorążego orszańskiego, zakochanego w Aleksandrze Billewiczównie. Oba te wątki dzielą się na wiele motywów literackich, niejednokrotnie łącząc się w obu naraz. Można by ich wymienić bardzo wiele. Do najważniejszych należą zaś:
Motyw poświęcenia dla ojczyzny łączy się z motywem walki zbrojnej. Uczucia patriotyczne, umiejętność poświęcenia dla wspólnego dobra i troska o losy Rzeczpospolitej przeciwstawiona została prywacie oraz tchórzostwu. Patriotyzm odgrywa dużą rolę w kreacji bohaterów, przede wszystkim Wołodyjowskiego, Skrzetuskiego i Kmicica. Ten ostatni swojej miłości do ojczyzny musi się na pewien sposób uczyć od początku, w trakcie przemiany duchowej. Sienkiewicz poprzez gloryfikację poświęcenia dla ojczyzny realizuje za założenie "pokrzepienia serc" Polaków, pragnie również nauczyć czytelnika dbania o losy Polski.
Motyw romansowy stanowi jeden z elementów dwóch głównych wątków utworu Sienkiewicza. Chodzi tu mianowicie o miłość Oleńki i Kmicica. Burzliwy związek pełen jest zwrotów akcji, skrajnych emocji. W pewnym momencie dochodzi do zawiązania trójkąta miłosnego między Aleksandrą Billewiczówną, a konkurującymi o jej względy Kmicicem i Bogusławem Radziwiłłem.
Uczucie do Oleńki stanowi zarazem motor napędowy głównego bohatera. To dzięki niemu odnajduje on w sobie siłę do duchowej przemiany. Miłość Oleńki i Kmicica nosi znamiona rycerskiego afektu dla "damy serca" - kobiety idealnej, którą rycerz musiał zdobyć poprzez czyny oraz uszlachetnienie samego siebie. W powieści elementy romansu dotykają również innych postaci, choć czynią to raczej epizodycznie. Dobrym przykładem może być pan Wołodyjowski - wiecznie z tego powodu nieszczęśliwy, kochliwy "mały rycerz".
Walka stanowi niejako element wątku historycznego samej powieści, ma również miejsce w wątku przygodowo-romantycznym. Fabułą powieści dzieje się w czasie Potopu Szwedzkiego - pięcioletniej wojny między Rzeczpospolitą i Szwecją. Bohaterowie uczestniczą w wielu historycznych bitwach, niejednokrotnie narrator informuje również o przebiegu jakiś ważnych potyczek militarnych. Dobrym przykładem mogą być tutaj oblężenie Warszawy czy Bitwa pod Prostkami. Bywają one ukazane zarazem z perspektywy obserwatora całej bitwy, jak również jej pojedynczego uczestnika.
Sienkiewicz dużo miejsca poświęca również mniejszym potyczkom i pojedynkom bohaterów. Do legendy przeszedł opis starcia Wołodyjowskiego z Kmicicem czy spalenie Wołmontowicz. Jako element przygody oraz wydarzeń historycznych, walka stanowi ważny element Potopu, dzieło zaś przedstawia ją w sposób epicki, podobny Homerowi.
Motyw przemiany dotyczy w głównej mierze postaci Andrzeja Kmicica. Jest to bohater dynamiczny, w trakcie trwania fabuły powieści dokonuje się w nim duchowa metamorfoza. Czytelnik poznaje go jako wesołego, niemniej groźnego junaka i hulakę. Takiego zachowania nie może znieść ukochana Kmicica, Oleńka. Chorąży orszański wikła się dodatkowo w konflikt ze szlachtą laudańską, następnie zaś nieopatrznie poprzysięga wierność zdrajcy - Januszowi Radziwiłłowi.
By odzyskać serce Oleńki oraz dobre imię, pan Andrzej przybrać miano Babinicza i poświęceniem dla ojczyzny zmazać swoje dawne przewinienia. Dokonuje się w nim przy tym zmiana, zostaje żarliwym obrońcą Rzeczpospolitej oraz godnym zaufania człowiekiem. Motyw przemiany nosi liczne nawiązania do postaci Jacka Soplicy z Pana Tadeusza. Jest wręcz bardzo prawdopodobne, że Sienkiewicz inspirował się dziełem Mickiewicza podczas kreacji Andrzeja Kmicica.
Wątek przygodowy przewija się przez praktycznie całą fabułę Potopu. Bohaterowie ciągle uwikłani są w niesamowite, pełne akcji ale również niebezpieczeństwa, perypetie. Wynikają one zarówno z wątku historycznego, jak też przygodowo-romantycznego. Najbardziej niesamowite przygody ma rzecz jasna główny bohater - Kmicic. Warto tu wspomnieć uczestnictwo w obronie Jasnej Góry i wysadzenie kolubryny, porwanie Bogusława Radziwiłła czy zdobycie "Kretowiska" podczas oblężenia Warszawy. Ikoniczną "przygodą" o zabarwieniu humorystycznym jest również walka pana Zagłoby z małpami, czy próba zabicia króla Szwecji przez pijanego Rocha Kowalskiego.
Bohaterowie Potopu prawie przez całą fabułę powieści podróżują. Czytelnik odwiedza wraz z nimi wiele miejsc w Rzeczpospolitej oraz poza nią. W przeważającej mierze są to istniejące w rzeczywistości lokacje, w jakiś sposób związane z historią Potopu Szwedzkiego. Bohaterowie przeżywają podczas tych podróży rozliczne przygody, są świadkami wydarzeń mających miejsce w tamtych pamiętnych czasach. Dzięki podróżom postaci czytelnik może podziwiać piękno Polski oraz przekonać się o bogactwie kultur szlacheckiej. Sienkiewicz dokonuje bowiem szerokiego opisu realiów XVII wiecznej Rzeczpospolitej, razem z jej mieszkańcami i ich obyczajami.
Sienkiewicz wielokrotnie posługuje się w Potopie motywem zdrady. Chodzi tu przede wszystkim o zdradę ojczyzny, dokonaną z różnych pobudek. Najbardziej dobitnym przykładem tego wątku będą losy Janusza i Bogusława Radziwiłłów. Dla poszerzenia swojej władzy oraz majątków magnaci ci wypowiadają w Kiejdanach posłuszeństwo Rzeczpospolitej na rzecz króla Szwecji. Ma więc ona charakter egoistycznej prywaty, odwrócenia się od wspólnego dobra dla osobistych celów.
Janusz Radziwiłł swoiście zdradza również Kmicica, wplątując go w swój prywatny rokosz poprzez kłamstwo. Na łamach powieści uświadczyć możemy również zdrajców mniejszego kalibru. Będą to więc Hieronim Radziejowski, czy anonimowy kolaborant-poseł w czasie obrony Jasnej Góry.
Motywy fantastyczne w Potopie nie są liczne i występują tylko podczas oblężenia Jasnej Góry. Wiążą się one z nadprzyrodzoną, Boską interwencją podczas bitwy, nie zostają też wytłumaczone przez narratora. Możemy do nich zaliczyć swoiście profetyczne zdolności księdza Kordeckiego. Przeor klasztoru potrafił również "czytać" intencje ludzi, czym zdemaskował nawet kłamstwa nasłanego przez Szwedów zdrajcy. Największym zaś nadprzyrodzonym wydarzeniem w Potopie jest cud związany z ptakami na Jasnej Górze. Pojawienie się tych zwierząt zwiastowało brak min podłożonych pod twierdzę, jego potoczne tłumaczenie było zaś dosyć niejasne.
Potop niesie za sobą pewne podobieństwa do tego gatunku literackiego, szczególnie w konstrukcji postaci. Bohaterowie powieści to ludzie twardzi nawykli do ciężkiego życia i niebezpiecznych przygód. Samotnie stawiają czoła zagrażającemu społeczności złu, zarazem jednak sami nie są do końca kryształowi. Mają jednak dobre serca, głęboko w nich zaś tli się pewien romantyzm. Charakterystyczny będzie tutaj również wątek zemsty i miłosnego trójkąta, realizowany przez Oleńkę, Kmicica oraz Bogusława.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.