Jan Kasprowicz (ps. Omikron, Piotr Huta, Franciszek Szyba) był poetą, dramaturgiem, i krytykiem literackim oraz jednym z najważniejszych przedstawicieli polskiego modernizmu i Młodej Polski. Urodził się 12 grudnia w Szymborzu pod Inowrocławiem. Był synem ubogiego gospodarza, studiował w ciężkich warunkach na uniwersytetach w Lipsku i Wrocławiu. Początkowo związał się z polskim ruchem socjalistycznym (więziony w 1887), następnie należał do Ligi Narodowej. W latach 1902-1906 współredagował Słowo Polskie. Wraz ze Stefanem Żeromskim agitował w ramach polskiej kampanii plebiscytowej na Warmii i Mazurach. Chętnie odwiedzał Tatry, mieszkał dłuższy czas w Poroninie, podupadłszy na zdrowiu osiadł w roku 1923 w willi na Harendzie (dziś Muzeum Kasprowicza). Tam zmarł 1 sierpnia 1926 r..
Jako młodzieniec kontynuował tradycje romantyczne i po części pozytywistyczne (obraz biedy i codziennego trudu chłopskiego w cyklu sonetów Z chałupy, dramat Świat się kończy!). Wizję zagłady i apokalipsy połączone z bluźnierczym prometeizmem nakreślił w Hymnach (zbiory Ginącemu światu, Salve Regina), ukazując w ten sposób kryzys współczesnej mu kultury, moralności i struktur społecznych. Analogiczna, chociaż ujęta w formę groteski i satyry, diagnoza znalazła się w tomie prozy poetyckiej O bohaterskim koniu i walącym się domu z roku 1906. Kolejne utwory Jana Kasprowicza odchodzą jednak od katastrofizmu, kierując się ku wierze katolickiej i afirmacji świata w duchu św. Franciszka z Asyżu (Ballada o słoneczniku, Księga ubogich). Refleksyjny i osobisty charakter ma Anima lachrymans, ze świata przyrody gór czerpie natomiast Krzak dzikiej róży. Do tradycji moralitetu Poeta nawiązał w Marchołcie.
Jan Kasprowicz pozostawił po sobie wiele przekładów m.in. Szekspira, Byrona oraz Ajschylosa i Eurypidesa. Był również profesorem literatury porównawczej, zajmując się przede wszystkim pracą dydaktyczną, w mniejszym stopniu badaniami naukowym. W związku z pracą nauczyciela akademickiego piastował też godność rektora Uniwersytetu Lwowskiego.
Jan Kasprowicz: chleb razowy, gołębia dusza, szczerozłoty piewca… (Gombrowicz)
Z chałupy do szkół
Przyszły poeta, profesor i bibliofil urodził się 12 grudnia 1860 roku w ubogiej rodzinie chłopskiej, żyjącej we wsi Szymborze położonej pod Inowrocławiem. Najstarszy syn Piotra i Józefy Klofta jako chłopiec uczył się w szkole początkowej w swej miejscowości. Jan Józef Lipski określił ojca Twórcy jako proletaryzującego się chłopa analfabetę, zatem ubożejącego, szukającego zarobku w przemyśle człowieka skazanego na ciężką pracę fizyczną, walkę z przyrodą i bycie wykorzystywanym przez innych. Mimo ubóstwa, 23 IV 1870 r. Jan zaczął uczęszczać do gimnazjum w Inowrocławiu, którego mury opuścił na rok przed maturą (25 V 1880 r.). W trakcie nauki gimnazjalnej, bo od jesieni 1874 r., włączył się w działalności tajnego koła polskiej młodzieży “Wincenty Pol”. Nie była to inicjatywa odosobniona - kółek samokształceniowych Polaków było wiele w całym zaborze pruskim. Uczniowie zajmowali się przede wszystkim językiem i literaturą polską oraz dziejami kraju. Koło “Wincenty Pol” kultywowało tradycje narodowe, katolickie i etos szlachecki, dlatego Kasprowicz reprezentował w nim swoistą mniejszość, zajmując stanowisko demokratyczne. Mógł już wtedy znać również poglądy socjalistyczne.
W tymże okresie zaczął pisać. Jego pierwsze poezje zachowały się w brulionie rękopiśmiennym datowanym na maj 1877 r. W roku 1878 Kasprowicz debiutował w prasie, ogłaszając w piśmie Lech 5/1878 sonet Poranek. Ważną postacią w młodzieńczych latach Kasprowicza okazał się Józef Kościelski. W latach dojrzałych Poeta i Kościelski zostali dobrymi przyjaciółmi. W okresie nauki był wsparciem moralnym, zaś na początku studiów również udzielał pomocy finansowej. Jak pisze J.J. Lipski, w roku 1882 za sprawą Ignacego Kraszewskiego Poeta opublikował wiersz w Kłosach pod pseudonimem Jan K..
Maturę Jan Kasprowicz zdał w Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu (29 II 1884 r.). Wcześniej przez ponad trzy lata trwała jego odyseja edukacyjna po szkołach Wielkopolski i Śląska (kolejno: Poznań, Opole, Racibórz, znów Poznań od 1883 do egzaminu dojrzałości). Zmiany te nie wynikały z problemów w nauce, lecz z wyraźnego manifestowania przez młodego Kasprowicza swej polskości, a wraz z tym aktywnego uczestnictwa w działalności związków narodowych i samokształceniowych młodzieży patriotycznej na Śląsku i Wielkopolsce.
Świat uniwersytetów Aleksandra Humboldta
Po zdaniu matury Kasprowicz wyruszył do Lipska, gdzie 8 maja 1844 roku rozpoczął studia filozoficzne i historyczne. Nim opuścił miasto 18 sierpnia tegoż roku, zdążył przez jeden semestr słuchać wykładów m.in. Wilhelma Wundta. Już wtedy aktywnie angażował się w prace Towarzystwa Naukowego Akademików Polaków, przez krótki czas pełnił nawet funkcję jego sekretarza. Brał również udział w działalności kręgu pionierów myśli socjalistycznej w naszym kraju. Wiodącą postacią tego środowiska był Ludwik Krzywicki, który podówczas również studiował na lipskim uniwersytecie. Jan Kasprowicz brał m.in. udział w korektach pierwszego polskiego wydania Kapitału Karola Marksa. Socjalistyczne poglądy i sympatie Poeta wyraźnie deklarował w wierszach, które drukowały pisma - organy partii Proletariat: Walka Klas oraz Przedświt.
Po opuszczeniu Lipska, Kasprowicz udał się do Wrocławia, gdzie 17 listopada 1884 roku został wpisany do rejestru studentów Wydziału Filozoficznego jako słuchacz wykładów z historii. Uczył się w bardzo trudnych warunkach materialnych, jednak uczęszczał na wykłady Richarda Roepella, Jacoba Caro i Władysława Nehringa. Brał również aktywny udział w pracach Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego. W grudniu roku 1884, zatem po dwóch latach życia w stolicy Dolnego Śląska, zdecydował się na ślub z Teodozją Szymańską. Postać Szymańskiej niestety nie jest nam bliżej znana, zapewne należała do wychowanek Raczyńskich, dość dobrze sytuowanych. Związek rozpadł się bardzo szybko, gdyż Kasprowicz po zaledwie kilku miesiącach wspólnego życia opuścił żonę, zaś rozwód de iure otrzymał 27 czerwca 1888 r. J.J. Lipski pisze, że echa tego epizodu małżeńskiego widać w poemacie Miłość.
Jako student, Poeta kontynuował działalność polityczną i społeczną, zaangażowawszy się w prace nielegalnego związku młodzieży niemieckiej Pacific, odwołującego się do koncepcji Etienne Cabeta, przedstawiciela utopijnego nurtu myśli socjalistycznej. Ze względu na zakazaną prawem działalność, Kasprowicz znalazł się na ławie oskarżonych w wielkim procesie przeciwko socjalistom znanym jako proces Krackera i towarzyszy. Ratunku nie przyniósł wyjazd do Lwowa (maj-czerwiec 1887), tym bardziej że Poeta został zmuszony do powrotu, a 16 września 1887 roku aresztowany. 17 XI sąd wymierzył mu karę pół roku więzienia, zaś jeszcze 10 czerwca 1887 r. skreślono go z listy studentów. Okres odbywania kary zaowocował przemianą ideową, za sprawą której Jan Kasprowicz odszedł od poglądów socjalistycznych, zbliżywszy się jednocześnie do programu powstałej w roku 1887 Ligi Polskiej. Świadectwem kryzysu poglądów są sonety Z więzienia. Z zakładu karnego zwolniono go 18 maja 1888 r. Z Wrocławia wyjechał wpierw do rodzinnej wsi, by na przełomie l. 1888/1889 udać się do stolicy Galicji.
W stolicy Polskiego Piemontu
Ze Lwowem był związany przez ponad trzy dekady. Emigracja do Lwowa, a tym samym przekroczenie granicy państwowej, spotkało się ze sprzeciwem władz monarchii habsburskiej. Pisarz jawnie deklarujący i propagujący socjalizm, a przy tym zajmujący chętnie stanowisko antyklerykalne, stanowił w Galicji persona non grata. W styczniu roku 1889 Kasprowicz otrzymał nakaz administracyjny opuszczenia terytorium Austro-Węgier (Przedlitawii i Zalitawii). Z pomocą przyszedł Tadeusz Romanowicz i być może Adam Asnyk. Dzięki nim co prawda nakazu deportacji nie cofnięto, jednak nie rozpoczęto jego przymusowej egzekucji. Poeta na wiele lat zachował jednak obywatelstwo pruskie, tym samym nie będąc naturalizowanym. 7 stycznia 1893 roku zawarł związek małżeński z córką nadinspektora kolejowego, absolwentką seminarium nauczycielskiego i słuchaczką Wyższych Kursów Żeńskich Jadwigą Gąsowską. Mieli dwie córki: urodzoną 22 października 1893 r. Janinę (wyszła za Zdzisława Małaczyńskiego) i Annę, ur. 1 sierpnia 1895, zamężną z Władysławem Jarockim. W lipcu 1895 r. Poeta wyruszył na wycieczkę do Włoch i Szwajcarii. W roku 1897 redagował dział sprawozdań teatralnych w Wiadomościach artystycznych, stale wiele pisząc.
W ostatnich latach XIX wieku Jan Kasprowicz stał się wybitną i cenioną postacią literackiego świata Lwowa. Angażował się chętnie w działalność Koła Literacko-Artystycznego, należał również do zarządu Związku Naukowo-Literackiego, którego działalność wznowił po czteroletniej przerwie (1898). Następnie przez wiele lat piastował godność jego wiceprezesa i prezesa. Do końca życia należał do Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, zasiadając równocześnie w komitecie redakcyjnym Pamiętnika Literackiego. Wiele pracował społecznie (oświatowe Towarzystwo im. Staszica). Do grona przyjaciół lub bliskich znajomych Pisarza należeli m.in. Bolesław i Maria Wysłouchowie, Iwan Franko, Kazimierz Twardowski, Józef i Władysław Kościelscy, Leopold Staff, Zygmunt Wasilewski, Kornel Makuszyński i Władysław Jarocki. Twórca należał również do działającej we Lwowie Ligi Narodowej, jednak nie został działaczem narodowej demokracji. Latem roku 1905 wyjechał do Paryża i stolicy Wielkiej Brytanii, wracając do kraju odwiedził również Szwajcarię.
Ponad granicami zaborów
W roku 1885 Jan Kasprowicz rozpoczął współpracę z pismami takimi jak Kraj, Przegląd Tygodniowy, Głos, Przegląd Społeczny, Ateneum, ukazującym się w Warszawie Życiem oraz z paryskim Wolnym Słowem. Oprócz tego pisał dla prasy codziennej. Duża część tego dorobku ukazała się w pierwszym jego tomiku, wydanym we Lwowie (Poezje, 1888 r., z przedmową T.T. Jeża). W czasopismach pozostała korespondencja, w której Poeta występował publicznie pod wspomnianymi już pseudonimami Omikron, Franciszek Szyba oraz Piotr Huta, broniąc polskiej ludności i polskiego charakteru Śląska. Od stycznia roku 1889 do października roku 1900 Kasprowicz pracował w redakcji Kuriera Lwowskiego, pełniąc obowiązki redaktora nocnego, sprawozdawcy sądowego, stałego recenzenta teatralnego, a w końcu jednego z najbardziej liczących się współpracowników literackich tak Kuriera jak i jego dodatku Tydzień. Dzięki temu nawiązał liczne kontakty w środowisku radykalnych działaczy ludowych skupionych wokół Bolesława Wysłoucha. W latach pracy dla Kuriera Lwowskiego Kasprowicz wydał m.in. poemat wolnomyślicielski Chrystus (1890, nakład uległ konfiskacie w Galicji, wydanie ocenzurowane ukazało się dopiero w r. 1904), U trumny wieszcza (1890), poezje: Z chłopskiego zagonu wydane w r. 1891, Anima lacrymans i inne nowe poezje (1894), dramat Świat się kończy z roku 1891. Cztery lata później ukazuje się trylogia poetycka Miłość. W roku 1898 Kasprowicz wydaje zbiór wierszy Krzak dzikiej róży, pisze również dramat Bunt Napierskiego, opublikowany rok później. W roku 1900 powstała Baśń nocy świętojańskiej - prolog na otwarcie Teatru Miejskiego we Lwowie.
Sławę Kasprowiczowi przyniósł cykl ośmiu poematów, nazwanych w wydaniu z roku 1921 Hymnami. Osiem wierszy ukazało się w prasie w latach 1898-1901, następnie w formie tomików: Ginącemu światu (1902, w wersji poszerzonej: Moja pieśń wieczorna w tymże roku) oraz Salve Regina (również 1902). Poematy, poza wcześniejszym Dies irae, powstały w okresie bardzo trudnym, w którym życie Twórcy było naznaczone rozbiciem jego małżeństwa przez Stanisława Przybyszewskiego. Przybyszewski przybył do Lwowa w czerwcu roku 1899, zaś już w połowie 1901 z Kasprowiczem rozstała się żona. Poeta porzucił w tymże czasie pracę w Kurierze Lwowskim, starając się następnie wspólnie z Leopoldem Staffem o utworzenie pisma Prąd (bez powodzenia). Również w tych latach Jan Kasprowicz chętnie wyjeżdżał do Włoch, m.in. w roku 1901 zwiedził Rzym, Florencję, Wenecję, Asyż i Ankonę. Utrzymywał się jedynie z pisarstwa, dopiero w marcu 1902 roku objął posadę redaktora w przejętym niewiele wcześniej przez Narodową Demokrację Słowie Polskim. W piśmie tym pracował do roku 1906, prowadząc przegląd prasy, publikując recenzje teatralne oraz redagując dział literacki “Tygodnik literacki i artystyczny” (przez krótki czas odrębny dodatek pt. Tygodnik Słowa Polskiego). Lata współpracy ze Słowem to również czas ukazania się poematu dramatycznego Uczta Herodiady (1905), cyklu poematów prozą O bohaterskim koniu i walącym się domu (wyd. 1906) oraz zbioru poezji Ballada o słoneczniku (1908).
U stóp Tatr i na katedrze
W roku 1906 Kasprowicz zamieszkał w Poroninie, jednak Tatry i Podhale poznał co najmniej sześć lat wcześniej, wyjeżdżając często i chętnie na wakacje do Zakopanego i Poronina, by oddawać się wędrówkom po górach. Roman Loth pisze, że trwający dwa lata pobyt w Poroninie to cezura między dwoma etapami życia Poety: w roku 1906 następuje zakończenie pracy dziennikarskiej, zaś w roku 1909 rozpoczyna się praca na uniwersytecie. Wykłady umożliwiło otrzymanie 21 lipca 1904 promocji doktorskiej na Uniwersytecie Lwowskim w oparciu o rozprawę Liryka Teofila Lenartowicza. Co prawda Jan Kasprowicz nie uzyskał habilitacji, jednak 3 marca 1909 roku otrzymał nominację na stanowisko profesora nadzwyczajnego Wydziału Filozoficznego. Objął tam utworzoną dla niego Katedrę literatury powszechnej porównawczej, gdzie od 6 października 1912 pracował jako profesor zwyczajny. Kierował nią formalnie aż do roku 1926, jednak w rzeczywistości był czynny zawodowo jedynie do roku akademickiego 1921/22, kolejne lata spędzając stale na urlopie zdrowotnym. W marcu 1914 roku został prezesem powstałego w Zakopanem Towarzystwa Pisarzy Polskich. Jego zastępcą był Stefan Żeromski. W roku 1911 Jan Kasprowicz zawarł trzeci związek małżeński, tym razem z Marią Bunin, córką rosyjskiego generała. W tymże roku ukazał się nowy tom poezji Chwile, dwa lata później dobiegają końca prace nad dramatem Marchołt gruby a sprośny, jego narodzin, życia i śmierci misterium tragikomiczne. Sztukę wydano w zmienionej redakcji dopiero w roku 1920. W dniu wybuchu wojny światowej Jan Kasprowicz znajdował się w Poroninie. Interweniował w sprawie Lenina, internowanego jako poddany Imperium Rosyjskiego, uwięzionego w Nowym Targu. Roman Loth pisze, że co prawda trudno określić, na czym dokładnie polegało wstawiennictwo Poety, zwłaszcza że w całej akcji pomocy Leninowi brało kilka osób, to jednak rola Kasprowicza była zapewne istotna.
Do pozostania w Poroninie zmusiło Pisarza oddzielenie od Lwowa linią frontu. Nie przeszkodziło to jednak pracy nad przekładem Eurypidesa oraz braniu udziału w życiu zakopiańskiego środowiska artystów i literatów. Kasprowicz zaangażował się też w działanie tajnej organizacji niepodległościowej skierowanej przeciwko Państwom Centralnym, do której należeli również Żeromski, Tadeusz Grabowski i Franciszek Rawita-Gawroński. Ze względu na zagrożenie dekonspiracją i procesami karnymi, organizację rozwiązano zaledwie po roku istnienia. W drugim roku wojny ukazała się broszura Ojcom na chwałę. Przemówienie na obchodzie Konstytucji trzeciego maja w Zakopanem. Zmiany na froncie sprawiły, że w listopadzie 1915 r. udało się dotrzeć do Lwowa. Dwa lata później wychodzi drukiem poemat dramatyczny Sita i mowa W 126 rocznicę Konstytucji 3 maja. Kasprowicz wrócił na katedrę, prowadząc wykłady, których rękopisy, chociaż przygotowywane do publikacji, nie ukazały się drukiem poza niewielkimi fragmentami, a następnie spłonęły niemal w całości podczas kolejnej wojny. Poeta był aktywnym uczestnikiem życia akademickiego, działał ponadto w Towarzystwie Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych. Zorganizował i kierował do sierpnia 1919 międzydzielnicowym Związkiem Polskich Towarzystw Nauczycielskich, oprócz tego założył i pełnił obowiązki protektora Towarzystwa Gimnazjów Sanatoryjnych, niosącego pomoc uczniom zagrożonym gruźlicą.
Poeta laureatus i słabnące zdrowie
Już po zakończeniu wojny, w kwietniu roku 1919 zaproponowano mu objęcie katedry na tworzonym właśnie Uniwersytecie w Poznaniu. Odmówił, a pozostawszy na prośbę władz miejskich we Lwowie, otrzymał od magistratu w grudniu roku 1920 dar honorowy - parcelę pod dom, zamienioną następnie na ekwiwalent w gotówce. 28 listopada 1919 r. Polska Akademia Umiejętności wybrała Poetę na członka-korespondenta swego Wydziału Filologicznego. Roman Loth podaje, że najprawdopodobniej wyboru tego Autor nie przyjął, bowiem jego nazwisko nie znajduje się na listach członkowskich Akademii. 18 czerwca 1920 Pisarza powołano na członka czynnego tworzonego właśnie we Lwowie Towarzystwa Naukowego. Maj i czerwiec 1920 przyniósł ze sobą polecenie Ministra Spraw Zagranicznych, by wraz z Żeromskim i Władysławem Kozickim udać się na Warmię i Mazury i agitować przed głosowaniem plebiscytowym dotyczącym przynależności tych terenów do Polski. 2 maja 1921 Uniwersytet Warszawski przyznał Twórcy doktorat honoris causa, a w grudniu tegoż roku uhonorowano go Komandorią Orderu Odrodzenia Polski.
Gdy upłynęła kadencja rektora obejmująca rok akademicki 1921/2, Kasprowicz zwrócił się o udzielenie przez władze uniwersyteckie urlopu zdrowotnego. Chorował bardzo poważnie na serce, co spowodowało, że na katedrę już nie wrócił. Mimo to nadal zajmował się tłumaczeniami, zamierzając przełożyć całość dorobku Szekspira oraz interesował się działalnością Instytutu Wydawniczego “Biblioteka Polska” (był przewodniczącym jego rady nadzorczej). W lutym 1923 roku Twórca przeprowadził się do Poronina, gdzie kupił dom nazwany od przysiółka w którym się znajdował, Harendą. Na Harendzie znalazła nowy dom również bogata biblioteka Kasprowicza, zawierająca m.in. liczne cenne starodruki.
21 września 1924 roku nastąpił atak choroby, którego skutki nie ustąpiły już nigdy. Rozwinęła się miażdżyca mózgu, a wraz z nią porażenie ośrodkowego układu nerwowego. Dodatkowym obciążeniem była trwająca od wielu lat cukrzyca. Kilkutygodniowe leczenie w lwowskiej klinice umożliwiło jeszcze powrót do pisania. Jesienią 1924 r. Poeta kończy prace nad cyklem poezji Mój świat, wydanym w r. 1925 (z datą 1926). W kwietniu roku 1925 powraca do Poronina. Nie jest już w stanie czynnie pracować, jednak wciąż odbiera wyrazy uznania i hołdu ze strony czytelników i kręgów naukowych. PEN-Club polski i londyński przyznają mu honorowe członkostwo (1925 i 1926 r.), zaś PAU przyznaje nagrodę z fundacji E. i A. Jerzmanowskich za całokształt dorobku literackiego. W końcu marca Jan Kasprowicz ulega atakowi serca, po którym następują trzy kolejne. Umiera 1 sierpnia 1926 w swym domu na Harendzie.
Spoczął na cmentarzu zasłużonych w Zakopanem, zaś siedem lat później szczątki przeniesiono do grobowca wzniesionego nieopodal domu Poety głównie dzięki składkom społeczeństwa. Znane są portrety Kasprowicza pędzla Stanisława Ignacego Witkiewicza, F. Krakowskiego (Muzeum Poety na Harendzie), Władysława Jarockiego (zbiory Romana Lotha), Leona Wyczółkowskiego i Jacka Malczewskiego. W muzeach w Zakopanem i Inowrocławiu znajdują się bogate archiwa fotograficzne. Jeszcze w roku 1912 we Lwowie ukazało się sześć tomów Dzieł, natomiast w roku 1930 w Krakowie opublikowano Dzieła w 22 tomach. Wydanie to uzupełniono rok później Przekładami w 15 tomach, które zawierały jedynie tragedie Ajschylosa i Eurypidesa.
Pięć dekad odzwierciedlone w dorobku pisarskim Kasprowicza
Roman Loth pisze, że Jan Kasprowicz był niezwykle pracowity, uparty i konsekwentny w realizacji swych zamierzeń. Pozwoliło to na rozwój intelektualny i udaną podróż od ubogiej wsi aż do pozycji cenionego twórcy, nauczyciela akademickiego a przy tym działacza społecznego i narodowego. Tworzył jednak niesystematycznie, pracując zrywami, chociaż na polu społecznym i zawodowym charakteryzowała go skrupulatność i wielka dokładność. Bardzo wiele czytał, szczególnie ceniąc sobie literaturę antyczną, będąc jednocześnie bibliofilem. Cieszył się wielkim autorytetem, o czym świadczą m.in. godności i funkcje ofiarowane w pierwszych latach istnienia odbudowanej Rzeczypospolitej.
Twórczość Kasprowicza, rozwijana od najwcześniejszych juweniliów ze szkolnego brulionu przez niemal pięćdziesiąt lat, ilustruje przemiany poezji polskiej swych czasów. Utwory gimnazjalne i niektóre studenckie skłaniają się ku tradycji romantycznej, naśladując ją, jednakże w roku 1884 zachodzi zwrot społeczno-tendencyjny, inspirowany ideologią socjalistyczną. Lata studiów to również zainteresowanie dominującą w Niemczech poetyką naturalistyczną, różną jednak od francuskiej, bowiem zapowiadającą ekspresjonizm. Wykształcenie w kulturze i języku niemieckim sprawiło, że na Poetę duży wpływ wywarli m.in. Artur Schopenhauer, Karl Robert Eduard von Hartmann, filozofia monistyczna (w tym monizm materialistyczny) oraz modny w krajach niemieckojęzycznych romantyk angielski P.B. Shelley. Owocem takich inspiracji stał się m.in. wiersz Giordano Bruno (1884) oraz poemat dramatyczny z cechami misterium Aryman i Oromaz z lat 1884-1885.
Naturalistyczny charakter miały wiersze o tematyce chłopskiej oraz poświęcone ubogim robotnikom miejskim. Mają one charakter przede wszystkim opisowy i narracyjny, stanowiąc przy tym oryginalną i unikatową próbę stworzenia poezji naturalistycznej (J.J. Lipski). Powstały wtedy m.in. cykle Obrazki natury, Ze Szląska, Z chałupy, Obrazy i obrazki chłopskie, gawędy Z chłopskiego zagonu. Nowatorstwo tematyczne łączy się tu z kreacją narratora jako postaci ze środowiska. W tym okresie powstał również napisany gwarą kujawską dramat Świat się kończy!, pokazujący obumieranie tradycyjnego etosu chłopskiego w dezintegrującej się wsi, coraz bardziej zespolonej ze światem kapitalizmu i przemysłu. Sygnałem porzucenia tematyki społecznej na rzecz refleksji filozoficznej, moralnej i metafizycznej była jedna z nielicznych mesjad polskich - Chrystus z roku 1890.
Lata 1891-1893 to w dorobku Kasprowicza czas przełomu modernistycznego. Pierwszymi świadectwami tej zasadniczej przemiany są powstała w l. 1891-4 Miłość oraz Anima lachrymans. Pełen wyraz przejście na pozycje modernistyczne znajdzie w Krzaku dzikiej róży, ekspresjonistycznych Hymnach oraz w ujawniającym groteskę, drwinę i ironię cyklu O bohaterskim koniu. Właśnie w tych dziełach uwidaczniają się kluczowe motywy liryki Jana Kasprowicza, jednakże obecne w różnym nasileniu i formach w zasadzie od początku. Trzeba tu wskazać rewizjonistyczny stosunek do spraw obyczajowych i moralnych, a obok tego zespół (kompleks) problemów powiązanych z pytaniem o miejsce człowieka w chrześcijańskim modelu rzeczywistości. Okres modernistyczny kończy się poematem dramatycznym Uczta Herodiady z roku 1905, podejmującym często pojawiający się wśród artystów modernizmu motyw podstępu Salome i ścięcia Jana Chrzciciela (zawsze obecna, groźna, niszcząca męskie poświęcenie idei femme fatale).
Nowe motywy podejmuje już Ballada o słoneczniku, z jej afirmacją życia i świata takiego jakim jest, bez dążenia do buntu. W miejsce transgresji i rewolucji mamy akcenty fatalistyczne, które wraz z pozostałymi motywami Ballady prowadzą ku Chwilom i Księdze ubogich. Od dotychczasowych tez i założeń filozoficznych odchodzi ujęty w prymitywistyczną stylizację Mój świat. Można tu mówić o franciszkanizmie, pogodnej akceptacji świata prawdziwego “ludu” - górali z Podhala oraz o przejściu ku wierze w Boga osobowego, a w filozofii zajmowaniu stanowiska bliskiego katolickiemu personalizmowi (J.J. Lipski).
Warto pamiętać również o podejmowaniu przez Pisarza motywów indyjskich, m.in. w hymnie Waruno, balladzie Sawitri oraz libretto do dramatu muzycznego Sita (1917). Muzyka, którą miał stworzyć meloman i kompozytor-amator, a przy tym patron grupy “Młoda Polska w muzyce” książę Władysław Lubomirski, nigdy nie powstała. Jak pisze Lidia Sudyka, Poeta słuchał wykładów dotyczących filozofii indyjskiej podczas swych studiów we Wrocławiu - liczącym się ośrodku badań nad kulturą Indii. Wykładając na Uniwersytecie we Lwowie został członkiem Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, skupiającego osoby zainteresowane m.in. monizmem Vedanty. Kasprowicz przyjaźnił się również z Andrzejem Gawrońskim - indologiem z Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz pionierem ruchu Młodej Polski, tłumaczem i znawcą literatury Indii Antonim Lange (wydał m.in. fragmenty Mahabharaty oraz Epos indyjskie. Valmiki. Ramayana).
Pierwszy akt Sity otwiera inwokacja do Indry (sanskr. “silny”, “mocny”), króla bogów i pana wojny, związanego przede wszystkim z piorunami i gromami, ideałem wojownika, walczącego ze złem by chronić ład kreacyjny - rytę. Kasprowicz, idąc za mitami indyjskimi, czyni Indrę przeciwnikiem demona ciemności - Rawany, jednak trudno powiedzieć by odtwarzał utwór indyjski - przeciwnie, Kasprowicz nadał bohaterom nowe cechy osobowości, zwykle odmienne niż w indyjskim pierwowzorze (A.Sell, s. 236-7). Sitę można uznać za utwór graniczny, stanowiący bezpośredni łącznik kolejnych okresów twórczości Poety, syntezujący cechy charakterystyczne m.in. Hymnów oraz Księgi Ubogich. Zawsze dramat stanowił u Kasprowicza ukoronowanie przemian światopoglądowych. … Dwa motywy indyjskie, Sawitri i Sita, były zatem elementami, które w dojrzewaniu światopoglądowym wzmocniły i zakończyły proces ukojenia widoczny już w drugim cyklu Hymnów (M.Sosnowski za Agnieszką Sell, s. 236).
Jan Kasprowicz pozostawił po sobie również bardzo bogaty dorobek przekładowy. Trzeba tu wspomnieć przede wszystkim o przekładzie wszystkich dzieł dwóch reprezentantów teatru Grecji starożytnej: Ajschylosa i Eurypidesa. Przekłady tego ostatniego tragika doczekały się nagrody Polskiej Akademii Umiejętności. Pisarz z powodzeniem spolszczył również wiele dzieł twórców angielskich (Szekspir, Byron, Tennyson, Wilde, Swinburne, Marlowe) i niemieckich (Goethe, Nietzsche, Schiller, Grillparzer). W roku 1907 ukazała się antologia jego przekładów Poeci angielscy, w rozbudowanej formie wydana post mortem, bo w roku 1931, pod tytułem Obraz poezji angielskiej. Nie udało się ukończyć ambitnego planu przekładu całości dramatów Williama Szekspira. Roman Loth zwraca również uwagę na przekład francuskich sztuk Adama Mickiewicza, a to Konfederatów barskich oraz Jakuba Jasińskiego, jego łacińskiej ody do Napoleona III oraz Pieśni o żubrze Mikołaja Hussowskiego. W roku 1912 ukazała się w dwóch tomach antologia przekładów scenicznych Arcydzieła europejskiej poezji dramatycznej.
Karol Szymanowski skomponował w roku 1902 muzykę do trzech poematów Kasprowicza (Święty Boże, Jestem i płaczę, Błogosławioną niech będzie ta chwila), zaś w roku 1907 stworzył muzykę do Salome.
Rafał Marek
Literatura:
Jan Józef Lipski s.v. Jan Kasprowicz [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-85, t. I, s. 424-425.
Roman Loth s.v. Jan Kasprowicz [w:]Polski Słownik Biograficzny,tom XII, 1966-1967, https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jan-kasprowicz-1860-1926-poeta-tlumacz-krytyk-profesor
Agnieszka Sell, “Sita” Jana Kasprowicza - (nie)jednoznaczne zwycięstwo miłości, Wiek XIX. Rocznik Tow. Lit. im. A. Mickiewicza, rok IX (LI) 2016, s. 233-250, https://rcin.org.pl/ibl/Content/68668/WA248_81633_P-I-1269_sell_o.pdf
Lidia Sudyka, Sita. Indyjski hymn o miłości (Sita. Indian hymn of love) - a libretto by Jan Kasprowicz [w:] tejże, Interrelations of Indian Literature and Arts, Kraków 2011, s. 57-64. https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/63195/sudyka_sita_indyjski_hymn_milosci_sita_indian_hymn_of_love_2011.pdf