Przy stole, obraz Henri Fantin-Latoura z 1872 roku, a na nim Verlaine (pierwszy z lewej) i Rimbaud (drugiz lewej), prekursorzy francuskiego modernizmu.
Pod koniec XIX wieku, głównie z powodu wzrostu tempa życia społeczeństwa i narodzin nowych motywów, równolegle rozwijało się bardzo wiele nurtów literackich. W owym czasie wielu pisarzy inspirowało się w swojej twórczości kilkoma nurtami równocześnie. Ten okres w literaturze nazwany został modernizmem; termin ów odnosi się do całego szeregu zjawisk artystycznych.
Spis treści
Modernizm to tendencje w literaturze, które za punkt wyjścia przyjęły odrzucenie pozytywistycznych idei dotyczących sztuki i skupiły się na wszystkich aspektach wolności twórczej. W pozytywizmie najważniejszymi cechami sztuki miała być umiejętność pełnego oddawania obrazu świata – w sposób naturalistyczny i realistyczny. Modernizm kierował się odwrotnymi założeniami. Artyści tego okresu za najważniejsze wyznaczniki uznali indywidualność artystyczną, operowanie symbolem oraz niejednoznaczność przekazu.
W zakres literatury modernistycznej wchodziły zarówno utwory liryczne, powieści jak i dramaty. Do głównych tematów literatury tego okresu należało przede wszystkim poczucie kryzysu cywilizacji europejskiej. Koniec wieku, a więc okres przejściowy pomiędzy nowym a starym porządkiem świata, dyktował twórcom modernistycznym konieczność rozliczenia się z wcześniejszą rzeczywistością. Głównie ze względu na łączące społeczności artystyczne poczucie wyczerpania inspiracji, poszukiwać zaczęto nowych rozwiązań. Za sprawą sztuki oraz literatury wyrażano bunt przeciwko przemijającemu i niefunkcjonalnemu zdaniem artystów porządku kultury. Modernizm zrywał znacząco z zasadą mimesis – a więc naśladowaniem rzeczywistości poprzez sztukę. Wiązało się to niewątpliwie z uzupełnianiem treści utworów tematyką mistyczną, fantastyczną i opisywanie zjawisk wykraczających poza ludzkie rozumienie. Ponownie – po epoce romantyzmu – na pierwszym planie znalazły się opisy ludzkich emocji i uczuć.
Sztuka i literatura modernistyczna ufundowana była na dwóch czołowych filozofiach, które przeniknęły do epoki. Należą do niej filozofia Artura Schopenhauera oraz Friedricha Nietzschego. Pierwsza zakładała wprost, że kultura, w której żyje człowiek, jest główną przyczyną jego cierpienia. Wyzwolenie człowiekowi może przynieść jedynie sztuka. Z kolei filozofia Nietzschego zakładała przede wszystkim niechęć wobec zastanych wartości – autor uznawał istnienie figury „nadczłowieka”, czyli postaci wyróżnionej na tle innych, zdolnej do odrzucenia więzów kultury.
Zainspirowani tymi ideami twórcy modernistyczni uznali nie tylko sztukę za najwyższą wartość i ratunek, ale przede wszystkim artystę jako istotę genialną, wyróżniającą się z tłumu zwykłych ludzi i obdarzoną talentem, który nie dla wszystkich ludzi może być zrozumiały. Pokrewność poglądów spowodowała, że w przestrzeni świata artystycznego rozwijać zaczęły się prężnie różnego rodzaju grupy awangardowe i stowarzyszenia, zwane cyganeriami. Artyści – również literaccy – łączyli swoje talenty, eksperymentowali z formą i próbowali ukoić towarzyszący im ideowo ból egzystencjalny przy pomocy negacji norm kulturowych oraz hulaszczego trybu życia. Filozofia Schopenhauera oraz Nietzschego przejawia się w twórczości wielu pisarzy – często podobnym światopoglądem obdarzeni są ich bohaterowie literaccy lub podmiot liryczny, który głosi pokrewne do obu filozofów tezy.
Wśród wielu artystów epoki modernizmu wyróżnić należy przede wszystkim dwóch twóców, których dzieła znacząco wpłynęły na kształt epoki:
Wielu twórców modernistycznych inspirowało się utworami Baudelaire’a oraz Rimbauda. Stanowiły one wzór motywów i rozwiązań artystycznych, przede wszystkim w zakresie odwrotu od reguł klasycznych i kwestii światopoglądu. Liczne skandale, które towarzyszyły twórcom nie tylko w ich drodze zawodowej, ale i życiu osobistym, sprawiały, że ich dzieła zachowywały indywidualizm i nabierały cech wiarygodności, co czyniło je znakomitymi w oczach ówczesnych odbiorców.
W okresie modernizmu na ziemiach polskich powstało wiele powieści oraz utworów lirycznych, które bezpośrednio nawiązywały do znanych w Europie tendencji artystycznych. Wielu z pisarzy eksperymentowało z kilkoma nurtami literackimi, jednak w obręb twórców modernistycznych włączyć należy bez wątpienia:
Artyści modernistyczni tematyką utworów wykraczali znacząco poza unormowane i przyjęte w literaturze motywy. Ich dzieła bardzo często miały na celu negowanie kulturowo przyjętych zachowań i tematów, co powodowało, że nierzadko towarzyszyła im negatywna opinia krytyków. Brak tabu w dziełach modernistów oraz próba przełamania obowiązujących ideałów (np. religijnych czy obyczajowych) z równoczesnym przeświadczeniem o roli sztuki w życiu i geniuszu artysty powodowała, że każde z ich dzieł charakteryzowało się dużą oryginalnością. Twórcy, którzy inspirowali się wieloma nurtami i łączyli je w swojej sztuce w jeden motyw, stanowili znaczną część artystycznego świata końca XIX wieku.