William Szekspir - biografia, wiersze, twórczość

William Szekspir (Shakespeare, też Shakspere, zwany Bard of Avon, Sweet Swan of Avon) urodził się prawdopodobnie 23 kwietnia roku 1564 (tak przynajmniej wskazują księgi parafialne, mówiące o chrzcie 26 IV). Jego dom rodzinny znajdował się w położonym w hrabstwie Warwick Stratford-upon-Avon. W roku 1582 poślubił Ann Hathaway, z którą miał troje dzieci. Pierwsza zachowana wzmianka o Szekspirze jako dramaturgu i człowieku sceny pochodzi z roku 1592 (pamflet R. Greene’a). Dokument z r. 1595 wiąże Szekspira z Trupą Lorda Szambelana, która w l. 1596-7 występowała w The Theatre w centrum Londynu, zaś w roku 1599 rozpoczęła działalność w dobrze znanym dzięki swej charakterystycznej sylwetce The Globe nad Tamizą (dziś można oglądać rekonstrukcję, w której odbywają się przedstawienia). Od roku 1608 przedstawienia zimą dawano The Blackfriar’s Theatre. W roku 1603 zespół został awansowany przez Jakuba I na Trupę Królewską. Ok. r. 1610-1612 Szekspir wrócił do swego miasta, gdzie nabył wcześniej posiadłości dla siebie i swej rodziny. Zmarł 23 kwietnia 1616 r, również w tym mieście. Spoczywa w tamtejszym kościele.

Jest uważany za największego dramatopisarza świata. Był również poetą i zajmował się zawodowo aktorstwem. Poeta i dramaturg Ben Jonson widział tak wielką wartość dzieł Szekspira, że wieszczył mu sławę po wsze czasy, pisząc w wierszu otwierającym First Folio, czyli Pierwsze Folio – wydanie zebrane Szekspira z roku 1623: He was not of an age, but for all time!

Twórczość Szekspira zwykle dzieli się na czas eksperymentów z trzema gatunkami dramatycznym (okres początkowy). Postaci są mniej zindywidualizowane, widać jednak skłonność do pogłębionej perspektywy psychologicznej. W komediach Szekspir stara się zastąpić i farsę i dowcip dworski komedią romantyczną. Z tego okresu pochodzą m.in. Dwaj panowie z Werony, Poskromienie złośnicy, tetralogia Henryk VI oraz Ryszard III.

W okresie drugim przeważają wielkie komedie, następuje też różnicowanie środków artystycznych. Dramatopisarz wprowadza wieloplanowość akcji. Pisze fantasmagoryczny Sen noc letniej, wystawia Kupca weneckiego, Wiele hałasu o nic oraz Jak wam się podoba. Czerpie z konwencji miłości dworskiej, jednak również z zalążkami akcji tragicznej. Powstają również kroniki: Ryszard II, Król Jan, Henryk IV, Henryk V. W roku 1595 światło dzienne ujrzała tragedia młodzieńczej miłości zakochanych Romeo i Julia.

Okres trzeci, przypadający na l. 1599-1608 to czas powstania wielkich tragedii. Szekspir przedstawia rozpad hierarchii wartości i dezintegrację psyche bohaterów wobec kumulacji nieszczęść. Przeważają predyspozycje charakterologiczne nad czynnikami losu (Juliusz Cezar, wystawiony w 1601 roku Hamlet, stanowiący studium nienawiści i manipulacji Otello). Monumentalną opowieść o rozsypaniu się państwa i rodziny kreśli Król Lir. Sumienie władcy skalanego zbrodnią obrazuje Makbet. W l. 1608-1613 Dramaturg dostaje się pod pewien wpływ młodszych twórców i upodobań zamożniejszej i bardziej elitarnej widowni Blackfriar’s Theatre. Pisze romanse, czyli sztuki z fabułą nierealistyczną i tragiczną wymową (Perykles, Opowieść Zimowa, Cymbelin oraz Burza z 1611 roku, uznawana za sztukę pożegnalną).

Szekspir nie tworzył w zasadzie autorskich fabuł. W dostępnych mu dziełach nadających się do twórczej prac historii było aż nadto (zob. niżej o malarzach). Otworem stały karty klasyków (Owidiusz, Plaut, Plutarch, Seneka Młodszy), pisarzy Rinascimento (Boccaccio), angielskich kronikarzy jak Raphael Holinshed czy Edward Hall oraz dramaturgów elżbietańskich (Christopher (Kit) Marlowe, John Lyly, Thomas Kyd). Trudno pominąć znaczenie Biblii i religii (m.in. nawiązania do „utraconych sakramentów” w Hamlecie)

Nie zachował się żaden rękopis, a za życia Twórcy ukazało się jedynie 18 dzieł w formacie quarto. Część to wersje „korsarskie”, tzw. „złe quarto”, spisane z pamięci aktorów. Źródłem pozostałych, tzw. „dobrych quarto” są egzemplarze suflerskie oraz wersje autorskie w różnych stadiach kompozycji. Podstawą wydań jest edycja zbiorowa 36 dramatów z roku 1623 (First folio), przygotowana przez aktorów wymienionych w testamencie Mistrza. W tymże wydaniu mamy pierwszy podział genologiczny na komedie, tragedie i kroniki historyczne. W roku 1664 kanon ten uzupełniono Peryklesem oraz sześcioma apokryfami.

William Szekspir: reformator teatru

Luki w biografii Szekspira

Biografia Dramaturga opiera się na nielicznych ocalałych źródłach i dokumentach, stąd wiele niejasności i niewiadomych, otwierających pole dla spekulacji i fantazji. Ojciec Wiliama, John Shakespeare był wykwalifikowanym rzemieślnikiem (wytwarzał rękawiczki – glover) a przy tym kupcem, piastował również urząd "starszego" czy radnego miejskiego w Stratford (1565 – alderman, 1568 – bailiff, urząd podobny do burmistrza – mayor w pełnoprawnych miastach). Matka, Mary Arden z Wilmcote w Warwickshire, pochodziła ze zubożałej rodziny szlacheckiej, mogącej jednak poszczycić się dawną genealogią, miała też nieco ziemi. Małżeństwo z nią było awansem społecznym dla Szekspira-ojca.

Młody Szekspir uczył się w miejscowym gimnazjum (grammar school), uchodzącym za szkołę dającą bardzo dobrą edukację, a do tego darmową, bowiem pensję nauczyciela opłacało miasto (borough). Tam poznał języki klasyczne (głównie łacinę) i kanon literatury rzymskiej., być może również Terencjusza, Senekę i Plauta, przynajmniej częściowo. Nic nie wiemy o dalszym formalnym kształceniu, a nazwisko Shakespeare'a nie pojawia się w rejestrach uniwersyteckich. Powstało wiele legend i teorii próbujących wyjaśnić źródła szerokie wiedzy i erudycji Dramaturga jak również mistrzowskiego opanowania warsztatu teatralnego. Zwracając uwagę na doświadczenia życiowe jako czynnik twórczy, Stanisław Helsztyński pisze (wstęp do Hamleta, wyd. BN, s. XXII), że losy Ofelii niejako spontanicznie zintegrowały makabryczne wspomnienie z czasów dzieciństwa Poety w Stratford. W roku 1579 samobójstwo popełniła jego towarzyszka młodości Katarzyna Hamnet. Porzucona przez narzeczonego dziewczyna utopiła się w rzece Avon przy starej wierzbie (por. np. rozmowa grabarzy, Hamlet V.1).

Jak pozwalają wnioskować księgi diecezjalne z Worcester, w roku 1582, mając zaledwie 18 lat, Wiliam ożenił się z Anne Hathaway ze Stratford. Z tego małżeństwa w l. 1583-5 przyszło na świat troje dzieci: Susanna, syn Hamnet i Judith (bliźnięta). Żona zmarła w roku 1623. Mogła należeć do rodziny Hathaways, żyjących w odwiedzanym dziś przez turystów domu położonym 3,3 km (2 mile) od Stratford.

Lata 1585-1592 określa się jako "lata nieznane", wokół których narosły rozmaite spekulacje i fantastyczne teorie. Wiele lat po śmierci Szekspira opowiadano np. że ukradł jelenia lokalnemu wielmoży Sir Thomasowi Lucy z Charelcote, że żył jako wiejski nauczyciel, zaś do świata teatru miał dostać się jako stajenny pilnujący koni widzów, miał również być żołnierzem w Niderlandach a nawet prawnikiem.

Możliwe, że wyjechał ze swego rodzinnego miasta by zostać nauczycielem w posiadłości lordowskiej lub został członkiem wędrownej trupy aktorskiej. Ostatecznie zamieszkał w stolicy Anglii, nie zabierając ze sobą ani dzieci ani żony. Jedną z anegdot o romansach „Wilhelma Zdobywcy” posłużyli się twórcy filmu Zakochany Szekspir (Shakespeare in Love, 1998), jednak opowieść o związku z Violą De Lesseps, która chciała zostać zawodowym aktorem, stając się inspiracją dla Romea i Julii jest współczesną fikcją. Trudno jednak zaprzeczyć, że sonety stanowią swoistą kronikę romantycznego związku poety z dobrze urodzonym młodym mężczyzną (zob. np. sonety 20; 129). Mimo to ich autobiograficzny charakter nie jest rzeczą pewną.

Pierwsza zachowana wzmianka o Szekspirze jako aktorze i twórcy sztuk pochodzi z wydanego w roku 1592 pamfletu napisanego na łożu śmierci przez Roberta Greene’a Szczypta rozumu kupiona za milion skruchy (Greenes, groats-worth of witte, bought with a million of Repentance):

There is an upstart crow, beautified with our feathers, that with his Tygers heart wrapt in a Players hide supposes he is as well able to bombast out a blank verse as the best of you; and, being an absolute Johannes Factotum, is in his own conceit the only Shake-scene in a country.

Zwraca uwagę przede wszystkim sarkazm „opisu kariery” Pisarza, określonego jako „parweniuszowska wrona” (an upstart crow), „przystrojona w nasze pióra” (zapewne innych twórców, „pasożytująca” na ich renomie jako „specjalista od wszystkiego” - Johannes Factotum, elżbietański neologizm). Szczególnie złośliwe jest jednak wykpiwające nazwisko określenie „trzęsiscena” (Shake-scene). Sygnalizuje ono jednocześnie zyskanie przez Twórcę już w tym wczesnym okresie twórczości pewnej popularności i pozycji. Żarty Greene’a wskazują też, że Szekspir zajmował się przerabianiem utworów innych pisarzy. Książka, w której znalazł się pamflet została wydana przez wspólnego znajomego Greena i Szekspira, który zawarł we wstępie przeprosiny. Przemowa ta wskazuje, że homo novus już miał ważnych przyjaciół i dobrze czuł się w Londynie. Na powodzenie wskazują również zabiegi o uszlachcenie i przyznanie herbu (w r. 1596, w College of Arms zachowały się wstępne bruliony dokumentu go przyznającego). Herb przedstawiono na wniesionym przed rokiem 1623 pomniku Szekspira w kościele w Stratford.

Maecenas atavis edite regibus… w realiach Anglii Tudorów

Jeszcze jesienią 1592, już po napaści Greene’a, wstawiennictwo i autorytet grupy lordów – znajomych Dramaturga, związanych przy tym z dworem królowej, zaważyły mocno zarówno na jego sytuacji życiowej jak i zmusiły wydawcę oszczerstw – Henry Chettle’a do dania szybkiej i pełnej satysfakcji (Stanisław Helsztyński, op. cit. s. XI).

Swym przyjaciołom-opiekunom Szekspir dedykował dwa poematy epickie: Wenus i Adonis oraz Lukrecja. Wiersze są skierowane do Henry Wriothesley, hrabiego Southampton i barona Titchfield. Był to człowiek młody, dziewięć lat młodszy od Szekspira. Do Wriothesley’a odnoszą się sonety, powstałe głównie w l. 1593-4. Baron Titchfield miał wielu przyjaciół aktywnych na dworze Tudorów: lorda Fernando Strange, Roberta Devreux hrabiego Essex i lorda Rutlanda. Devreux był od roku 1588 faworytem Elżbiety I, jego wpływ na władczynię był z roku na rok coraz większy, za czym szły dobrodziejstwa i dochodowe przywileje. W roku 1591 powierzono mu dowództwo armii angielskiej wspomagającej Francję Henryka IV w wojnie z Hiszpanią.

Dzięki tak wysoko postawionym znajomym i przyjaciołom, Dramaturg miał możliwość wniknięcia w kulturę renesansową, kwitnącą w rezydencjach arystokracji zafascynowanej sztuką i literaturą włoską. Znajomość rzeźby i malarstwa włoskiego znajdziemy w jego poematach z lat 1593-4, kiedy przez jakiś czas zapewne był gościem Southamptona w jego rezydencji londyńskiej oraz posiadłości wiejskiej. Tam Szekspir mógł zetknąć się z domownikiem Wriothesleya, humanistą Janem Florio (1553-1625), twórcą słownika włosko-angielskiego, pracującym również nad przekładem Esejów Montaigne’a. Bardzo duże znaczenie miało regularne obcowanie z arystokratami, dysponującymi zarówno bogactwem jak wykształceniem uniwersyteckim, a przy tym zamiłowaniami literackimi. Żywili wobec tego ambicję wyrażania się wytwornie i górnolotnie, na wzór Eupheusa Johna Lyly’ego.

Powstały wtedy cztery komedie, które jak zauważył John Dover Wilson, rozbrzmiewają echem kontaktów ze światem lordów – humanistów: Komedia pomyłek, Dwóch panów z Werony, Poskromienie złośnicy i Stracone zachody miłosne, w których Biron, Dumain i Longaville są nieco podobni do wielkich panów – mecenasów Szekspira. Podobny pomysł wprowadzenia na scenę trzech młodzieńców (paralela trzy Gracje – trzej Piękni?) ze szlachetnych rodów, radosnych i żywiołowych na renesansowy sposób, pojawia się w utworach późniejszych: Romeo i Julia (Romeo, Merkucjo, Benwolio), Kupiec wenecki (Antonio, Bassanio, Gracjano).

Chimeryczny polityk i geniusz sceny

W karierze przyjaciół Szekspira na królewskim dworze, najlepsze chyba lata to 1597-98. Essex pogodził się z Walterem Raleigh i lordem Burleigh. Zwycięstwo w Kadyksie w r. 1596 uczyniło go bohaterem. Sukcesy odnosił również Pisarz: jego dwie sztuki o Henryku IV stały się sensacją za sprawą Falstaffa, występującego przed rozentuzjazmowaną widownią jako brzuchaty rycerz – symbol renesansowej radości życia i żywiołowego czerpania zeń pełnymi garściami. Inne historical plays usunęły się nieco w cień, nawet te o Ryszardzie III i Ryszardzie II.

Elżbieta I zażyczyła sobie komedii, w której Falstaff zagra nieszczęsnego amanta. Już 23 IV ujrzała go w Wesołych kumoszkach z Windsoru. Kolejne utwory uznaje się za komedie dojrzałe, najlepsze w dorobku Szekspira: Wiele hałasu o nic, Jak wam się podoba oraz Wieczór Trzech Króli. W roku 1598 prowadzący kronikę znakomitości literackich Francis Meres ogłasza Szekspira jako tego, który przegonił i Plauta i Senekę (Stanisław Helsztyński, op.cit., s. XV). Niestety w tym samym roku następują poważne zmiany polityczne: pojawia się przywódca irlandzkiej opozycji narodowej Tyrone, a podczas sporu o obsadzenie namiestnictwa w Irlandii ma miejsce utarczka Essexa z Elżbietą I.

Stronnicy hrabiego, liczącego wtedy 32 lata potomka rodu królewskiego, mogli łatwo widzieć w nim następcę tronu mającej już 65 lat królowej. Z położeniem Essexa są powiązane również cztery dramaty Szekspira z lat 1598-1601, w tym Hamlet i Henryk V. Essex ruszył na wyprawę przeciwko armii Hugh O’Neilla hrabiego Tyrone do Irlandii. Jednakże zwlekał, a jego kunktatorstwo i chimeryczność zamiarów spowodowały, że musiał zawrzeć zawieszenie broni. 28 XI 1599 roku opuścił Irlandię (uciekł?) i przybywszy do Londynu zwrócił się o przebaczenie przez monarchinię swej nieudolności i niewywiązania się z powierzonego obowiązku. Można powiedzieć, że rady renesansowych znawców politycznej praxis zwróciły się przeciwko niemu: trafił do celi, skąd wyszedł 5 VI 1600 r. Odebrano mu zyskowne monopole, on zaś, próbował 8 II 1601 wywołać bunt w City, jednak bez skutku. Niebawem, bo 25 II jego głowa spadła pod katowskim mieczem (por. z Hamleta w III.1, Ofelia).

Szekspir przeżywał losy Essexa bardzo mocno. 21 listopada 1599 r., tydzień przed wyjazdem hrabiego z Irlandii do królowej, wystawił w The Globe Juliusza Cezara, stanowiącego poniekąd ostrzeżenie bliskich mu lordów przez zgubnymi pomysłami. Może i Robert Devereux zmieniłby swe plany, gdyby był wtedy na widowni (Stanisław Helsztyński). Gdy lord nie był w stanie zdobyć się na pokajanie i pojednanie z Elżbietą, Dramaturg sięgnął po epizod z Homera o narażeniu całej armii Achajów na klęskę z powodu hybris i gniewu Achillesa. Achillesem nazwał właśnie Essexa w dedykacji swego przekładu Iliady George Chapman. W Troilusie i Kresydzie Szekspir wygłasza przez usta Ulissesa naukę o czci należnej władzy na każdym jej szczeblu (I. 3, 90 i n.: Observe degree, priority, and place,/ Insisture, course, proportion, season, form,/ Office, and custom, in all line of order./ And therefore is the glorious planet Sol/ In noble eminence enthroned and sphered (…); 107 i n.: How could …/ The primogeneity and due of birth, / Prerogative of age, crowns, scepters, laurels,/ But by degree stand in authentic place?/ Take but degree away, untune that string, And hark what discord follows. Each thing meets/ In mere oppugnancy.(…), też S. Helsztyński, op.cit., s. XVII-XXI).

Szekspir, polityka i książka polska

William Shakespeare miał z pewnością dostęp do wielu książek, znał też księgarzy i drukarzy, m.in. Richarda Fielda, syna Henry’ego ze Stratford. Oprócz dzieł zachodnioeuropejskich i literatury protestanckiej, w Anglii karierę zrobił traktat Wawrzyńca Goślickiego De optimo senatore poruszający problematykę budzącą duże zainteresowanie w krajach z historią konfliktów na linii król - parlament, zwłaszcza co do spraw fiskalnych i swobód osobistych (habeas corpus, no taxation without representation, quod omnibus tangit debet ab omnibus approbari, król jako władca - Christus domini, który nie może czynić źle). Fasadowy charakter ustrojowej i religijnej fikcji renesansowych królestw i księstw, za którą ukrywa się wiele krzywdy i zła (męczennicy katoliccy, skazania polityczne itd.), Szekspir zuniwersalizował m.in. w Makbecie, Hamlecie i Cezarze.

Goślicki zwracał uwagę na problem odpowiedzialności władzy królewskiej oraz znaczenie polityczne i ustrojowe senatu. Wydanie łacińskie doczekało się przekładów R. Chestera i G. Harveya (Londyn 1598, The Councellor, wyd. 2 1607 A Common-Wealth of Good Counsaile). Mimo konfiskaty nakładu, książka stała się popularna i przypuszcza się, że satyryczne elementy dzieła wywarły wpływ na sylwetkę postaci Poloniusza. Stanisław Helsztyński pisze, że co prawda nastawienie Szekspira przy pisaniu Hamleta było ahistoryczne, a postać Poloniusza nie jest portretem Burleigha sensu stricto, to jednak wiele rysów tego ostrożnego pedanta, ślepego narzędzia tudorowskiej samowoli królowej Elżbiety znalazło się w wizerunku podsekretarza stanu króla Klaudiusza. Syn Poloniusza, Laertes swój kodeks moralny skonstruował jednakże korzystając głównie z Dworzanina Castiglione i podróży do Francji. Rozmiłowany w szermierce, próżny i skłonny do przechwałek, oburza się nie tyle śmiercią ojca, co brakiem wystawnego pogrzebu.

Teatr Pana Szambelana

The Lord Chamberlain’s Men – spółka teatralna czyli playing company – odegrała ważną rolę w dziejach teatru angielskiego za sprawą sztuk Szekspira, piszącego przez większość życia właśnie dla niej. Role postaci takich jak Hamlet, Otello czy Król Lear i Makbet grał Richard Burbage. Trupa rozpoczęła działalność w czasach dynamicznych przemian w świecie londyńskiego teatru. W roku 1603, gdy jej opiekunem i zleceniodawcą został król, była jedną z dwóch wiodących kompanii aktorskich stolicy Anglii. Zespół miał wyłączne prawa do wystawiania sztuk Wiliama Szekspira, którego wiąże ze spółką już dokument z marca roku 1595.

W spółce aktorskiej główną rolę grało ośmiu udziałowców, dzielących się zyskiem i odpowiadających za długi w odpowiednich częściach. Wspólnicy zatrudniali podobną liczbę pomocników, którzy grali pomniejsze role oraz występowali jako dublerzy. W zespole było również kilku aktorów – uczniów (boy players), którzy grali m.in. role kobiece. Część z nich była podporządkowana pełnoprawnemu aktorowi podobnie jak uczeń mistrzowi w cechach czy gildiach miejskich.

The Lord Chamberlain’s Men powstała w roku 1594, za panowania królowej Elżbiety I, ostatniej władczyni z dynastii Tudorów (pan. 1558-1603). Patronem trupy został Henry Carey pierwszy baron Hudson, piastujący wówczas godność Lorda Szambelana (Lord Chamberlain). Jednym z obowiązków urzędu było organizowanie rozrywek dla dworu królewskiego. Po śmierci Henry'ego Careya 23 lipca 1596, zespół przeszedł pod opiekę jego syna, George’a Careya, drugiego barona Hudson. Z tego powodu przez krótki czas była znana jako Lord Hudson’s Men, wracając do wcześniejszej nazwy wraz z objęciem przez patrona godności Lorda Szambelana w 1597 r.

Od roku 1594 sztuki wystawiano w The Theatre w Shoreditch, tuż za granicą Londynu. Konflikt z właścicielem gruntu spowodował przeniesienie się zespołu do pobliskiego Curtain Theatre (1597). W nocy 29 XII 1598 budynek teatru został jednak rozebrany przez braci Burbage, ich bankiera Wiliama Smitha, Petera Streera – mistrza stolarskiego i dwunastu robotników. Belki przeniesiono na południe, do Southwark, gdzie stanął słynny do dziś Globe Theatre, wzniesiony w roku 1599. Spalony w 1613, został odbudowany w ciągu roku, a ostatecznie zakończył działalność już po śmierci Szekspira, bo w roku 1642. Ludzie Lorda Szambelana odbyli też kilka tournée po Anglii oraz gościli z występami we Francji i w Belgii.

Popularność i sukces finansowy zespołu był związany z rodziną Burbage. Impresario zespołu był James Burbage, który również zebrał aktorów i kierował zespołem aż do śmierci (1597). Z jego nazwiskiem wiążą się początki teatru zawodowego o uregulowanym prawnie statusie. W roku 1574 to właśnie James Burbage uzyskał dla swej pierwszej trupy ochronę na mocy ustawy królewskiej z roku 1572. Tym samym usunięto zagrożenie ze strony zbójców, złodziei i włóczęgów londyńskich. Sukcesy teatru i uzyskane dochody pozwoliły Szekspirowi na kupno m.in. okazałego domu w Stratford-upon-Avon znanego jako New Place. Wraz z gromadzeniem środków nabył też m.in. udział w dziesięcinach swej parafii (stąd pochówek w prezbiterium kościoła).

Szekspir w służbie Jego Królewskiej Mości

Ludzie Króla - The King's Men była kompanią aktorską (acting company) do której należał przez większą część swej kariery Wiliam Szekspir. Nim jej opiekunem został w roku 1603 następca królowej Elżbiety I, Jakub I, trupa była określana jako Ludzie Lorda Szambelana - Lord Chamberlain's Men. Opieka królewska była cenna zwłaszcza podczas zaraz, gdy dwór wypłacał środki co najmniej czterokrotnie.

19 maja 1603 kancelaria monarsza wystawiła patent, uprawniający King's Men Company do działania. Wskazano w nim aktorów, m.in. tajemniczą postać Lawrence'a Fletchera oraz, poza samym Szekspirem, Richarda Burbage, Augustina Philipsa, Johna Hemingesa, Henry'ego Condella, Williama Sly, Roberta Armina i Richarda Cowleya. Byli to najważniejsi członkowie zespołu, którzy otrzymali również godność waletów (pokojowców) królewskich - Grooms of The Chamber. 15 marca 1604 każdy z dziewięciu aktorów wskazanych imiennie w patencie królewskim otrzymał również po 4 i pół jarda czerwonego sukna przeznaczonego na przygotowanie stroju w związku z procesją koronacyjną Jakuba I. Trupa była uznawana za najlepszą w całej Anglii - wiodącym dramaturgiem był Szekspir, zaś główne role grał Richard Burbage. The King's Men występowali wiele razy w Blackfriars Theater oraz należącym już wcześniej do udziałowców kompanii Globe Theater.

W pierwszym sezonie zimowym (XII 1603 - II 1604) wystąpili przed dworem swego patrona osiem razy w kolejnym (XI 1604- II 1605) już jedenaście. Siedem sztuk było autorstwa Szekspira, dwie Bena Jonsona. Było to dwukrotnie więcej przedstawień niż za czasów Elżbiety I. Stąd pojawiła się potrzeba nowych aktorów. Zdecydowano się zatem na zwiększenie liczby udziałowców, przyjmując do kompanii Johna Lowina, Alexandra Cooke'a i Nicholasa Tooley. W toku 1606 poza standardowymi występami od listopada do lutego trupa odegrała trzy przedstawienia w lecie, a to z powodu oficjalnej wizyty króla Danii. Każdy występ przynosił 10 funtów przychodu. The King's Men udali się w tournee, odwiedzając m.in. Oxford. W roku 1608 The Blackfriars Theather należący do rodziny Burbage zreorganizowano wykorzystując prawną formę spółki (partnership). Pięć z siedmiu udziałów przypadło Ludziom Króla, w tym Szekspirowi. Nabycie tego teatru pozwalało na występy przez cały rok, niezależnie od pogody. Na widowni mogło zająć miejsce kilkaset osób, podczas gdy Globe Theater mógł pomieścić maksymalnie 2500 -3000 widzów. Ceny biletów w Blackfriers był niestety 5-6 razy wyższe niż w Globe Theatre ( odpowiednio: penny- sixpence (1d. - 6d); 6d (sixpence) - 2 szylingi (jeden szyling = 12 pensów)). Dodanie teatru Blackfriers do Globe Theatre pozwalało na co najmniej podwojenie dochodów ze sprzedaży biletów.

Nowe źródło pieniędzy okazało się bardzo potrzebne, gdy w roku 1613 spłonął Globe Theatre. Budynek szybko odnowiono kosztem 1 400 funtów, a przy tym ulepszono i uświetniono zastępując przyczynę pożaru - łatwopalną słomę, która zajęła się od fajerwerków, dachówką. Ważne było również to, że ogień nie strawił wszystkich kostiumów i scenariuszy (playscripts), gdyż znajdowały się gdzie indziej. Taka katastrofa, będąca początkiem upadku trupy, dotknęła Admiral's/Palsgrave's Men wraz ze spłonięciem w grudniu roku 1621 Fortune Theatre.

W roku 1610 w Globe Theatre wystawiono Otella i sztukę Johnsona Sejanus. W tym samym czasie Szekspir przeprowadził się do Stratford, pozostając w stałym kontakcie z Londynem. Od października 1611 do kwietnia 1612 roku kompania wystawiła aż 22 sztuki na dworze królewskim, w tym The Winter's Tale i The Tempest. W zimie 1612-1613 odbywały się wielkie uroczystości w związku z małżeństwem elektora Palatynatu z córką króla Jakuba I księżniczką Elżbietą. The King's Men wystąpili dwudziestokrotnie, odegrawszy siedem sztuk Szekspira m.in. Wiele hałasu o nic (dwukrotnie). Oprócz tego wystawiono jedną sztukę Johnsona, cztery Francisa Beaumont i Johna Fletchera oraz zaginiony utwór Cardenio, mający być wspólnym dziełem Szekspira i Fletchera. Cardenio wystawiono w rezydencji królewskiej jeszcze raz, 8 czerwca 1613 r. przed ambasadorem Sabaudii.

Nad grobem Mistrza

Wraz ze śmiercią Wiliama Szekspira 23 IV 1616 r., kierownictwo zespołem przejął Fletcher i jego współpracownicy. Wtedy też do trupy przyłączył się dramatopisarz i aktor Nathaniel Field, przedwcześnie zmarły cztery lata później, w wieku 33 lat. W swej ostatnie woli, Szekspir, poza zapisami dla rodziny, poczynił również dwa symboliczne legaty dla dwóch aktorów The King’s Men, co może wskazywać na powierzenie im pieczy nad swymi utworami. Wykonawcami testamentu ustanowił córkę Zuzannę i jej męża.Według tradycji, Szekspir miał występować w roli ducha ojca Hamleta i Adama w Jak wam się podoba oraz grać tzw. role królów, jednak źródła wspominają jedynie o udziale w dwóch sztukach Jonsona. Wnuki Dramatopisarza nie miały potomków, wobec czego ród pisarza w linii prostej (zstępni) wygasł już w roku 1670. Na nagrobku w Stratford nie ma imienia ani nazwiska, lecz wersy, napisane zapewne przez samego Szekspira: Good friend, for Jesus’sake forbear /To dig the dust enclosed here./ Blest be the man that spares these stones,/ And curst be he that moves my bones. Rodzina i przyjaciele nie byli jednak zadowoleni tak prostym nagrobkiem – wkrótce powstał pomnik. Znalazło się na nim epitafium w podniosłych łacińskich słowach przypisujące Zmarłemu mądrość Nestora, geniusz Sokratesa i poetycki kunszt Wergiliusza. Tekst zaświadcza jak Szekspira postrzegali i jak chcieli upamiętnić mieszkańcy jego „małej ojczyzny”. Pamiętali o nim również aktorzy i dramatopisarze londyńscy, zwłaszcza że jego sztuki przeważały w repertuarze King’s Men aż do zamknięcia teatrów aktem Długiego Parlamentu w r. 1642 (również wcześniej purytańscy mieszanie byli równie niechętni aktorom i ich „bezeceństwom”). Ben Jonson, choć kilka lat wcześniej stwierdził, że Szekspirowi „brakowało artyzmu” (wanted art.), przygotował poemat umieszczony w First Folio z roku 1623, zaczynający się od słów Triumph, my Britain, thou hast one to show…. Napisania krytycznego i uporządkowanego „żywota” czy może już biografii Dramaturga podjął się w roku 1709 Nicolas Rowe.

Niepowtarzalne dzieła pędzla i pióra

Twórczość Szekspira można porównać do dzieł Rembrandta, który chociaż tworzył sztuką tak odmienną od włoskiej, poważał i cenił dzieła mistrzów Odrodzenia wraz ze sztuką grecką i rzymską. Zapożyczał z niej wątki kompozycyjne, przetwarzając je podobnie jak Wiliam Szekspir recypował i transformował motywy i fabułę nowel włoskich (Maria Rzepińska, Siedem wieków malarstwa europejskiego, Ossolineum 1987, s. 261). [G]eniusz Szekspira … ze zwykłą swoją czarodziejską mocą przetwarzania nieszlachetnej rudy w cenny klejnot artyzmu odrzucił senekańskie … elementy tragedii zemsty .. i stare naczynie napełnił nową, szlachetniejszą treścią (S. Helsztyński o Hamlecie i wykorzystaniu sztuki Kyda, Hamlet BN, wstęp s. XXV). Twórca Romea i Julii korzystał również z teatru angielskiego, mającego swe korzenie w średniowiecznych miracle plays, które grywano jeszcze po miastach aż do zakazu za Elżbiety I. Dramat rodzimy czerpał również z popularnej farsy francuskiej, z pisanych przez duchownych sztuk umoralniających (morality plays, por. teatr jezuicki) oraz z interludiów i przedstawień rozrywkowych korzystających z występów solowych aktorów i klaunów (tzw. turns). Bezpośrednimi poprzednikami Szekspira byli dramaturdzy – pionierzy, piszący w ciągu ostatnich 15 lat XVI wieku, zwani University wits, którzy przekształcili ludowe interludium (interlude) i chronicle plays w dramaty bardziej zróżnicowane i lepsze literacko.

Szekspir nie studiował, lecz miał niebywale jasny i przenikliwy umysł, zaś Rembrandt, o ile wiemy, nigdy nie opuścił Holandii, jednak bardzo dobrze orientował się w sztuce europejskiej, której wiele obiektów miał w swej bogatej kolekcji (stąd i bankructwo w r. 1658). Studiował pieczołowicie sztychy według Ostatniej Wieczerzy Leonarda da Vinci, dostępne mu gemmy antyczne oraz medale Pisanella. Rembrandt, o ile już zdecydował się na malowanie postaci starożytnych, przekształcał zastane wzorce, alegorie i symbole, tworząc całkowicie autorską kreację artystyczną. Jak zauważa Maria Rzepińska (Siedem wieków…, s. 262) jego Arystoteles z roku 1653 to przede wszystkim wschodni mag i mędrzec, być może czarodziej, inspirowany Żydami sefardyjskimi przybyłymi do Antwerpii z Hiszpanii. Daleko mu do marmurowego popiersia znanego z encyklopedii i muzeów. Takie przedstawienie okazało się jednak bardzo cenne dla, znającego podobne postaci, zamawiającego. Był nim szlachcic z Sycylii, który zapłacił Rembrandtowi trzykrotność honorariów najbardziej cenionych malarzom włoskim, a następnie zamówił kolejne dzieła (M. Rzepińska, ibidem). Autor Hamleta przejmuje co prawda pierwotny wątek opowieści, zapisany przez Saxo Gramatyka, lecz przesuwa go w wiek XVI, w czasy jeszcze katolickie, dzięki czemu w postaci mogą wejść własne rozważania i myśli autora, zaprzątające jego umysł w roku 1601 (S. Helsztyński, op.cit., s. XXI). Również jego dzieła cieszą się niebywałą popularnością, a przedstawienia przynoszą duże dochody.

Twórczość Szekspira była również jednym ze źródeł inspiracji dla Eugène Delacroix – malarza i intelektualisty jednocześnie. Był to artysta bardzo oczytany, czerpał nie tylko z dramatów angielskiego Mistrza, lecz również ze sztuk Goethego, romansów Waltera Scotta i poezji Byrona. Również sam świetnie władał piórem, czego świadectwem są Dzienniki pełnie informacji o sztuce epoki (M. Rzepińska, Siedem wieków…, s. 387-388). Z zainteresowaniem teatrem Szekspira wiązało się znawstwo i umiłowanie muzyki. Obrazy Delacroix to więcej niż jedynie ilustracja, sztuka odzwierciedlająca. Dobiera formy i kolory, wybierając również wątki, które pozwolą na transpozycję, stworzenie atmosfery patosu, uniesienia i namiętności. Unika jednak fantastyki, pozostając w świecie realnym, jednakże poddaje ją przekształceniom, nie prowadząc przy tym do deformacji. Baudelaire określił tą postawę artystyczną surnaturalizmem, który można dostrzec w portretach Paganigniego (1832) i Chopina (1838). Nie są to jedynie wizerunki ludzi znanych osobiście Delacroix, gdyż stanowią syntezę klimatu osobowości i twórczości modeli, oddając ich psychikę i wnętrze duszy (zob. M. Rzepińska, Siedem wieków…., s. 388-389).

Scena staropolska i zamorska Anglia

Jak pisze Zofia Sinko, właściwa recepcja Shakespeare'a rozpoczęła się na terenach polskich w początkach XIX wieku. Poprzedzały ją okazjonalne występy angielskich zespołów aktorskich w miastach Prus Królewskich i w Warszawie jeszcze za Wazów, bo na początku XVII wieku. Stanisław Helsztyński podaje, że w Gdańsku w r. 1616 oraz w Warszawie w r. 1616 lub 1617 występował zespół komediantów angielskich Johna Greena. W jego repertuarze znajdowała się sztuka czy raczej scenopisarska opowieść o Hamlecie Tragoedia von Hamlet, einem Prinzen in Dennemark (Hamlet, op.cit., s. X z powołaniem na E.K. Chambers, William Shakespeare, Oxford 1930, vol. I, s. 422). W sztuce tej, wydanej drukiem w roku 1779 z rękopisu z ok. 1710 jako Der bestrafte Brudermord (Bratobójstwo ukarane) występują postaci symboliczne czy alegorie: bogini zemsty Alecto, Noc, duch zamordowanego króla, wprowadzono też pozorny obłęd księcia oraz prawdziwą utratę zmysłów Ofelii. Stanisław Helsztyński zwraca uwagę, że nie jest łatwe ustalenie, czy mamy do czynienia z przeróbką Szekspira, zwłaszcza w formie „pirackiego” Quarto 1 z r. 1603, czy z uproszczeniem-adaptacją dla widzów zagranicznych (mniej wyrobionych?), jednak z „prawdziwego”, Kydowskiego pra-Hamleta (Hamlet op.cit., s. XI).

Utwór Thomasa Kyda powstał w l. 1587-1589 w oparciu o opowieść Saxo Gramatyka (1145-1223) zawartą w Historia Danica, gdzie zajmował się bajecznymi dziejami królestwa duńskiego. Pra-Hamlet zawierał z pewnością scenę pojawienia się Ducha, a być może również przedstawienie w przedstawieniu (S. Helsztyński podaje tu jako analogię jego zachowaną Tragedię hiszpańską). Pre-Hamlet był utworem bliźniaczym w stosunku do Tragedii hiszpańskiej z 1586 r., stanowiąc również pierwsze opracowanie teatralne tematu Hamleta, korzystające nie tyle z łaciny Saxo, co z francuskiego przekładu Franciszka Belleforest w Cent Histoires Tragiques 1576 (przekł. ang. w 1608, siedem lat po powstaniu Hamleta Szekspira). Nie wiemy, czy Szekspir czytał Historia Danica, nie mamy też dowodu na jego znajomość opowieści Belleforesta, stanowiącej wierny, choć nie dosłowny przekład, z dodatkami (mowy, zmiany imion i nazw, „wygładzenie” świata przedstawionego, m.in. dworzanie zamiast drużyny zbrojnych, ministrowie w miejsce królewskich powierników - fideles, dama dworu miast kurtyzany itp.).

W czasach stanisławowskich dzieła Dramaturga znano z lektur w j. angielskim lub obcych przekładach. Z rzadka w kraju gościły zespoły przybywające z krajów niemieckich i Francji Burbonów. Po raz pierwszy w języku polskim odegrano Wesołe kumoszki z Windsoru, jednak z przeróbce francuskiej, zaadaptowanej przez Zabłockiego zatytułowanej Samochwał albo Amant wilkołak (1782). Hamleta w naszym języku po raz pierwszy grano w stolicy habsburskiej Galicji – Lwowie – w roku 1797. Znany m.in. z przeróbek Moliera Wojciech Bogusławski, wystawił w pruskiej Warszawie w roku 1798 Hamleta oraz Romea i Julię (jako Groby Werony). Siedem lat później miała miejsce polska premiera Króla Lira, a w roku wyprawy Wielkiej Armii na Rosję wystawiono Makbeta. Poszczególne inscenizacje opierały się na dostępnych już przeróbkach i tłumaczeniach wykorzystywanych przez występujące w Polsce trupy niemieckie i francuskie.

Zofia Sinko zwraca uwagę, że wraz z nadejściem romantyzmu zainteresowanie Szekspirem rosło, malały też wyrażane w dość klasycystycznie nastawionym okresie Oświecenia polskiego, zastrzeżenia i głosy krytyczne (np. w porównaniu z dramatami Racine'a) Powstały przeróbki, utylitarne w sensie romantycznym, gdyż służące scenie narodowej, pozostawały zresztą głównie w rękopisach. Fragmenty tłumaczyli Mickiewicz i Norwid. Dobrze znał dzieła Dramaturga Słowacki, co znalazło wyraz w jego teatrze. W l. 1875-77 ukazały się z inicjatywy J.I. Kraszewskiego z jego wstępem Dzieła dramatyczne przełożone przez S.E. Koźmiana (4 przekłady), J. Paszkowskiego (13 sztuk) i L. Ulricha (20 utworów).

Rafał Marek
Literatura:
Artykuł biograficzny w Wikipedii (j. angielski): https://en.wikipedia.org/wiki/William_Shakespeare
John Russel Brown et. al. s.v. William Shakespeare [w:] Encyclopaedia Britannica 2020, https://www.britannica.com/biography/William-Shakespeare
Maria Rzepińska, Siedem wieków malarstwa europejskiego, Ossolineum, Wrocław et al. 1988;
Zofia Sinko, Halina Geber s.v. Angielsko-polskie związki [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. I, s. 16-17, 19;
Wiliam Szekspir, Hamlet, przeł. Władysław Tarnawski, oprac. Stanisław Helsztyński, Ossolineum, Wrocław et al. 1966, BN II 20;

William Szekspir - interpretacje

William Szekspir - wydania

William Szekspir - zbiory twórczości

Epoka literacka: Barok