Adam Asnyk - biografia, wiersze, twórczość

Adam Prot Asnyk (1838- 1897) był poetą, publicystą, działaczem patriotycznym oraz członkiem Rządu Narodowego Powstania Styczniowego. Ze względu na refleksyjność swych wierszy, odzwierciedlających przeżywany kryzys światopoglądowy wywołany m.in. upadkiem Powstania 1863 roku, bywa zwany poetą-filozofem (zw. w kontekście zbioru sonetów Nad głębiami). Jego liryka wyrażała, nawiązując do romantyzmu, tęsknotę za „siłą ducha” i oczekiwanie odrodzenia i uzdrowienia „duszy współczesnej”. Za życia określano go jako najlepszego poetę polskiego pozytywizmu, nowsza nauka zalicza Adama Asnyka do drugiego pokolenia romantyków.

Adam Asnyk - biografia skrócona

Ojciec Adama Asnyka, Kazimierz, był oficerem armii Królestwa Polskiego. Ponieważ walczył w Powstaniu Listopadowym, został zesłany na Syberię po dostaniu się do niewoli w bitwie pod Olszynką Grochowską (25 lutego 1831). Po powrocie z Rosji osiedlił się w Kaliszu i zajął m.in. handlem skórami, prowadził również hotel i księgarnie. Dzięki pracy i staraniom ojca, Asnyk urodził się w rodzinie bogatej, za sprawą czego mógł odebrać edukację domową na wysokim poziomie, w duchu patriotyzmu romantycznego i przywiązania do etosu rycerskiego szlachty przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Legionów, Księstwa Warszawskiego i Powstania roku 1830. W wieku 11 lat zaczął uczyć się również w kaliskiej szkole realnej, którą ukończył w roku 1853. Znał wtedy bardzo dobrze trzy języki obce oraz miał dużą wiedzę m.in. z botaniki i chemii. Aplikował również w kaliskim sądzie pokoju. W roku akademickim 1856-57 studiował w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie pod Warszawą. Następnie podjął naukę w stołecznej Akademii Medyko-Chirurgicznej. Podczas studiów lekarskich zaczął angażować się politycznie.

W roku 1859 by uniknąć represji władz rosyjskich wobec stowarzyszeń studentów warszawskich skierował się do Wrocławia. Tam przez dwa semestry kontynuował studia lekarskie. Gdy wkrótce powrócił do stolicy Królestwa, został aresztowany i był więziony w Cytadeli. Po uwolnieniu, udał się za namową rodziców do Paryża (1860), angażując się w sprawy emigracji i studia. Szybko udał się do Niemiec, zapisując się na Uniwersytet w Heidelbergu. Tam słuchał wykładów m.in. z historii, prawa i filozofii.

Wkrótce powrócił do Warszawy, przystąpiwszy do stronnictwa „czerwonych”, opowiadającego się za zbrojną konfrontacją z Rosją, i został członkiem Rządu Narodowego. Miał, jak wskazują raporty austriackiej policji (zob. niżej), należeć do grupy szykującej zamach na namiestnika Fiodora Berga. Wobec rozwiązania Rządu Narodowego przez Romualda Traugutta (IX 1863) Asnyk wstąpił w szeregi powstańczej armii, jednak służbie wojskowej przeszkadzało pogarszające się stopniowo zdrowie. Upadek Powstania zastał go już poza granicami Królestwa. Być może chorował na depresję, stąd i jego podróże do Niemiec, Włoch i Holandii odbyte w l. 1864-1865. Podjął również na nowo studia w Heidelbergu, zyskując stopień doktora filozofii i magistra sztuk wyzwolonych.

Od roku 1867 mieszkał w Galicji, w Krakowie zaś od 1870. W roku 1884 został radnym tego miasta, a w roku 1889 posłem do Sejmu Galicyjskiego we Lwowie. Kierował akcją sprowadzenia na Wawel prochów Mickiewicza. Trzy lata przed śmiercią stał się członkiem honorowym Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu.

Jako poeta debiutował w roku 1864. Pierwsze dwa tomiki wierszy z cyklu Poezje ukazały się w roku 1872, kolejny w 1874. Od roku 1882 zajmował się redagowaniem krakowskiego pisma „Reforma” (wkrótce „Nowa Reforma”), na którego łamach ukazało się sporo jego tekstów publicystycznych, wierszy i krótkich opowiadań. W tym piśmie były też drukowane jego obecnie niemalże zapomniane komedie.

Adam Asnyk: Szu­kaj­cie praw­dy ja­sne­go pło­mie­nia!

Lata młodzieńcze

Adam Prot Asnyk, syn Kazimierza i Konstancji z Zagórowskich, urodził się 11 IX 1838 roku w Kaliszu, zmarł zaś 2 VIII 1897 roku w Krakowie. Ojciec, podporucznik armii Królestwa Kongresowego, walczył w Powstaniu listopadowym i trafił do niewoli pod Olszynką Grochowską. Po powrocie z zesłania osiadł w Kaliszu, wzbogaciwszy się tam na handlu skórami, zainwestował w hotel i księgarnię. Młody Adam kształcił się w domu, następnie uczęszczał do Wyższej Szkoły Realnej w Kaliszu (obecnie liceum jego imienia). Tam w roku 1853 zdał egzamin maturalny. Od wczesnych lat wykazywał się zamiłowaniem książek, do których miał swobodny dostęp zarówno dzięki rodzinnego przedsiębiorstwu księgarskiemu jak i wysokim dochodom ojca.

Studia, książki i sprzysiężenia

Wkrótce wyruszył na studia do stolicy Królestwa Polskiego - Warszawy, jednak na żadnej z tamtejszych uczelni nie pozostał długo. Wpierw studiował rok w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie, potem dwa lata na Akademii Medyko-Chirurgicznej, a następnie, w związku z „gęstniejącą” atmosferą polityczną wyruszył na studia do Wrocławia, Paryża i Heidelbergu (1859-1862). W roku 1860 był więziony w cytadeli w związku z dochodzeniem w sprawie brania udziału w ruchu spiskowym. Zwolniono go z braku dowodów.

W 1862, powróciwszy ze studiów w Niemczech, związał się ze stronnictwem Czerwonych, znajdował się też w grupie prowadzącej przygotowania do zamachu na Fiodora Berga. Był członkiem Rządu Narodowego, zaś po rozwiązaniu go we wrześniu 1863 roku przez Traugutta, wstąpił do armii powstańczej. Nie wiadomo, czy brał udział w walce, jednak sam upadek Powstania obserwował już jako emigrant. W roku 1866 otrzymał w Heidelbergu stopień doktora filozofii oraz magistra artium (sztuki). Uzyskawszy stopnie akademickie, przybył do autonomicznej już Galicji. Pierwsze utwory ogłosił w lwowskim Dzienniku Literackim w latach 1864-1865, zaś w 1869 wydał pierwszy tom Poezji. Od roku 1870 mieszkał w Krakowie, przyjaźniąc m.in. z Mieczysławem Pawlikowskim, i Ignacym Sewerem Maciejowskim. Tam też cztery lata później przeżył boleśnie śmierć matki, zaś w roku 1875 stracił żonę. Stąd i wzmożona melancholia Asnyka (nazywana niekiedy "depresją"), znajdująca wyraz w poezji. Warto też zestawić utwory Artysty z bogatym w znaczenia i stale odczytywanym na nowo obrazem Jacka Malczewskiego.

Galicjanin kontrolowany

W Pamiętniku Literackim z 1937 roku A. J. Mikulski zamieścił korespondencję Adama Asnyka z ojcem. Część listów dotyczy bardzo ważnej dla Asnyka sprawy uzyskania obywatelstwa Austrii. Jego starania napotykały, jak pisał w liście z 2 XII 1880, trudności - wpierw w Namiestnictwie, następnie w samym Wiedniu. Asnyk wykazał się znaczną aktywnością przy uzyskaniu wymaganego przez austriackie prawo administracyjne przyjęcia do gminy (co zresztą wskazuje na charakter jego melancholii - "depresji"). Tego typu przyjęcie do gminy lwowskiej, otrzymane i opłacone trzydziestu kilku guldenami... zostało uznane za przedawnione. Poeta jednak zaradził trudnościom i wystarał się o przyjęcie uzyskane od nowej rady gminnej Lwowa (uznane jednak za niedostateczne). Ostatecznie „dla pośpiechu zdobyłem sobie przyjęcie przez gminę Półwsia Zwierzynieckiego, ale i potem jeszcze sprawa zaległa w biurach...”. W 1880, gdy pisał do ojca, mijał już dwunasty rok starań i zmagań z urzędami Habsburgów.

Światło na sprawę rzuca relacja konsula Austrii w Warszawie, sporządzona na wniosek Prezydium Namiestnictwa we Lwowie 1870. Dyplomata ów zaznacza, że już w 1858 Asnyk stał na czele (war Vorsitzender) studenckiej grupy konspiracyjnej, określającej się po pewnym czasie jako "czarne bractwo" (schwarze Bruderschaft). W roku 1859 prowadził narady ze "znanym demagogiem" Narcyzem Jankowskim (członek Związku Trojnickiego, organizował tajne kółka na uczelniach Warszawy, w 1861 osadzony w Pawilonie X Cytadeli), przygotowując się do zrywu zbrojnego.

Dalej konsul raportuje o działalności w Krakowie, udziale w Rządzie Narodowym w roku 1863 oraz przynależności do anarchistów, którzy kierowali zamachem na namiestnika Berga. Po niepowodzeniu tej akcji Asnyk, jak zaznaczał raport, zbiegł zagranicę i zmierzał do zorganizowania wraz ze znanym przestępcą (bekannten Verbrecher) Ignacym Chmielińskim (Chmieleńskim, organizatorem zamachów na dygnitarzy carskich, działaczem radykalnej lewicy) Rządu Narodowego w Dreźnie. Również podczas pobytu w Paryżu, jak podkreśla informacja dla Namiestnictwa, Asnyk dał się poznać jako osoba "niebezpieczna dla rządu", a co gorsza członek związku rewolucyjnego.

Na odwrocie arkusza mamy decyzję dyrektora lwowskiej policji, odmawiającą przychylenia się do wniosku poety o obywatelstwo z napomnieniem: „Zważywszy na niebezpieczne usposobienie Asnyka wyzywam WPana do ... inwigilowania jego czynności”. Zatem był on tolerowany, chociaż stale podejrzany jako polityczny wichrzyciel. Pismo pochodzi z roku 1870, stąd Poeta rokrocznie musiał starać się o odnowienie prawa pobytu. Dopiero 20 XII 1880 r. napisze z radością do ojca, że „rzecz zupełnie skończona i jestem już prawdziwym Austryjakiem i Galicjaninem. To moja gwiazdka tegoroczna

Praca organiczna i słabnące zdrowie

Już jako pełnoprawny poddany Habsburgów, w roku 1882 przyłączył się do zespołu redakcyjnego krakowskiego dziennika Reforma (od 1883 Nowa Reforma), powiązanego z politykami demokratycznymi. W 1889 roku objął stanowisko redaktora naczelnego tejże gazety. Równocześnie publikował w Kłosach, Bluszczu i innych pismach poezje i utwory dramatyczne oraz studia literackie o Antygonie Sofoklesa (Bluszcz 1874) oraz o Królu-Duchu (Przewodnik Nauk. i Lit. 1879.). Tworzył również publicystykę społeczno-polityczną, zaś jako aktywny, światły obywatel współzakładał lwowskie Towarzystwo Oświaty Ludowej (1882), należał do rady miejskiej Krakowa (1884) jak również posłował z ramienia demokratów na galicyjski Sejm Krajowy (1889). W roku 1890 przewodniczył sprowadzeniu prochów Adama Mickiewicza do Krakowa, zaś w roku 1891 objął prezesurę Towarzystwa Szkoły Ludowej. Trzy lata później został członkiem honorowym Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Raperswilu.

Ze względu na gruźlicę, w ostatnich siedmiu latach życia stopniowo wycofywał się z życia społecznego i kulturalnego, a w roku 1896 wyruszył na kurację do Włoch. We wcześniejszych latach chętnie wyruszał na wyprawy w Tatry - był jednym z pierwszych członków Towarzystwa Tatrzańskiego. Dużo podróżował: odwiedził Włochy, Tunezję i Algierię, popłynął również na Cejlon (Sri Lanka) i do Indii. Niestety w drodze powrotnej zara-ził się tyfusem. Zmarł 2 sierpnia 1897 w Krakowie. Spoczywa w Krypcie Zasłużonych na krakowskiej Skałce w sarkofagu projektu Karola Knausa, ozdobionym medalionami wykonanymi przez Jana Tombińskiego.

Spojrzenie na twórczość Asnyka

Twórczość poetycka Adama Asnyka stanowiła wyraz świadomości elit intelektualnych i politycznych Polski, które przeżyły epopeję i upadek Powstania Styczniowego.

W latach 1864-1872 (Poezje t. 1-2, 1872) widać dominację daleko posuniętego pesymizmu, stale pojawiał się dotkliwy temat wygnania "z ojczystego brzegu", a wraz z tym utraty przez patriotów zaangażowanych w sprawę Rządu Narodowego fundamentalnego celu nadającego sens całości ich życia. Wobec klęski militarnej i politycznej, poeta konstruował opozycję czasu teraźniejszego i przeszłości. Podkreślał więź ze "światem grobów" (w znacznie zmienionej w stosunku do czasów romantyzmu perspektywie), jednocześnie akcentując zdecydowanie osamotnienie w świecie żyjących. Zarzucał również sobie współczesnym porzucenie idei narodowych na rzecz wąsko czy koniunkturalnie pojmowanej "racji stanu". W metodach obrazowania, wątkach i motywach oraz stylistyce i wersyfikacji był zależny od poetów polskiego romantyzmu, w szczególności od Słowackiego.

Dla pierwszego okresu twórczości charakterystyczny jest rozrachunek z postawami politycznymi czasu Powstania Styczniowego, ujęty w pisany tercyną dantejską poemat z 1865 roku Sen grobów. Asnyk pisał wtedy również tzw. lirykę bólu istnienia (Pijąc Falerno, Piosnka pijacka, Pod stopy krzyża, Prośba). W latach 1864-1865, bezpośrednio po upadku Powstania, powstały też wiersze pełne protestu, zwane bluźnierczymi (Odpowiedź), wyrażające rebelię przeciwko Bogu (Julian Apostata) oraz rozgoryczenie i rezygnację (W zatoce Baja). Poddanie się nauce Jezusa Chrystusa wyraża Pod stopy krzyża.

W liryce erotycznej, zawierającej ironię uwidaczniającą wpływ Heinego, Poeta wprowadzał szeroką skalę nastrojów, budując jednocześnie proste, bezpośrednie wypowiedzi, ujmowane w precyzyjnie pisane zwrotki i wiersze (Między nami nic nie było, Jednego serca, Ty czekaj mnie, Gdybym był młodszy).

Utwory późniejsze, ujęte w tomach 3 i 4 Poezji (1880, 1894), zawierają wiele treści filozoficznych. Asnyk budował swój eklektyczny system (mając po temu solidne podstawy intelektualne), kierujący się ku historiozofii narodu polskiego (ewolucjonistyczna koncepcja dziejów Polski). Idee niepodległościowe lat 1795-1863 postrzegał jako żywą spuściznę, niezbędną dla nie tylko przetrwania ale i odrodzenia przyszłych pokoleń Narodu (kultura, zwłaszcza wysoka, i historia ujęta romantycznie jako pole "suwerenności intelektualnej" Polaków).

Dla filozoficznej twórczości Poety kluczowe jest Nad głębiami - poetycki traktat filozoficzny Asnyka, którego kolejne części ukazywały się w pismach warszawskich i poznańskich przez dziesięć lat (1883-1893). Dzieło w całości opublikowano w tomie 4 Poezji w roku 1894. Składające się z trzydziestu sonetów Nad głębiami to suma rozmyślań Twórcy nad istotą wszechświata oraz sensem życia ludzkiego (kontynuował tu wątki ze swych poezji tatrzańskich). Poszczególne sonety wyrażają praktycyzm myślowy oraz uznanie prawa powszechnego rozwoju, a obok tego brak wiary w możliwość pełnego empirycznego poznania rzeczywistości przez rozum ludzki.

Poeta czerpał z dzieł dobrze znanych luminarzy filozofii syntetycznej XIX wieku, zwłaszcza Hegla i neokantystów. Naśladując ich, Asnyk nadał swym przemyśleniom charakter systemu, w którym próbował łączyć najistotniejsze poglądy filozofii romantyzmu ze scjentyzmem pozytywistycznym. Aprobował przede wszystkim spirytualistyczny ewolucjonizm wraz z przeświadczeniem, że cierpienie i śmierć stanowią czynniki rozwoju. W ten sposób znalazł sens i obudował intelektualnym i lirycznym jednocześnie uzasadnieniem ciężkie doświadczenie klęski narodowej, tworząc jednocześnie przemawiającą do warstw wykształconych argumentację na rzecz konieczności historycznej angażowania się patriotycznych elit w wytężoną pracę organiczną. W ramach swej ars persuadendi, Asnyk deklarował konieczność utrzymywania więzi duchowej między pokoleniami, wychowanie i kultywowanie ideałów romantyzmu, skorelowane z wypełnianiem obowiązków społecznych, a zwłaszcza utrzymywania wiary w odrodzenie Ojczyzny w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości państw zaborczych. Dzieło było pozytywnie ocenianie przez krytyków literackich dzięki rozległości refleksji wraz z utrzymaniem przejrzystości wywodu pisanego prostym językiem, a przy tym kunsztowi budowy strof.

Powstanie Nad głębiami zapowiadał m.in. wiersz Asnyka Do młodych z trzeciego tomu poezji (1880), stanowiący pozytywistyczny odpowiednik Ody do młodości, w którym zawarto nakaz moralny czynnego współuczestnictwa w dziele pokoleniowym. Poeta podkreślał, że współcześni winni, recypując najcenniejsze składniki dorobku przodków, wzbogacić wspólne dobro narodowe i przekazać je swym potomkom.

Adam Asnyk tworzył też poezje o charakterze społecznym (Szkic do współczesnego obrazu i inne) oraz satyry kierowane przeciwko, pozostającym pod przemożnym wpływem nowszej, krytycznej wobec romantyzmu, historiografii niemieckiej (L. von Ranke), Stańczykom (Historyczna nowa szkoła, Dzień wczorajszy). Trudno nie wspomnieć o tematyce tatrzańskiej (cykl W Tatrach).

Bardzo dużą zaletą wierszy Asnyka jest ich (poza okresem młodzieńczym) prosty, jasny język. Szeroko stosował prozaizmy, bez predylekcji dla metafor, a tym bardziej innych, mało znanych środków poetyckich. Operował konstrukcją zdań rozwiniętych, dzięki czemu był bliski językowi ówczesnej publicystyki dla wykształconych Polaków. Analogie do Słowackiego i klasycyzmu dostrzec można w wirtuozerii wersyfikacji i rymów oraz urozmaiceniu budowy strof. Wprowadzał chętnie i umiejętnie rymy misterne, cenne są również walory wokalne (deklamacyjne) poezji Asnyka i ich niepospolita rytmika (E. Kucharski). Dzięki temu jego poezja była chętnie czytana w XIX i pierwszych dekadach XX wieku, jednak jej popularność zmalała w czasach II Rzeczypospolitej.

Mniejsze sukcesy odniósł Autor jako dramaturg. Jego komedie salonowe (Gałązka heliotropu 1896, Przyjaciele Hioba 1879); dramaty współczesne (Żyd, 1875), sztuki polityczno-społeczne (Walka Stronnictw 1869, Bracia Lerche 1888) oraz szekspirowskie dramaty historyczne (Cola Rienzi 1873, Kiejstut 1877) nie doczekały się tak pozytywnego odbioru jak twórczość poetycka. Niewielkim powodzeniem cieszyły się też jego opowiadania (Panna Leokadia, Wśród lasu, Opiekunowie).

Rafał Marek

Literatura:
A. Asnyk, Wybór Poezji, BN I 67, opr. E. Kucharski, Kraków 1926;
Wikipedia, art. Adam Asnyk https://pl.wikipedia.org/wiki/Adam_Asnyk
T. Mościcki, biogram Poety, https://culture.pl/pl/tworca/adam-asnyk
A. Nofer-Ładyka, s.v. Asnyk Adam. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. I, s. 30-31.;
A. Nofer-Ładyka, s.v. Nad głębiami, Literatura..., op.cit., vol. II, s. 7;
L. Rath, Sprawa obywatelstwa austriackiego Adama Asnyka, Pamiętnik Literacki 35/1/4, 1938, s. 256-258;
J. Tretiak, Adam Asnyk jako wyraz swej epoki, Krak. Sp. Wyd., Kraków 1922.

Adam Asnyk - wiersze, utwory, twórczość

Epoka literacka: Pozytywizm