Stefan Żeromski - biografia, wiersze, twórczość

Stefan Żeromski, herbu Jelita, (pseudonimy Maurycy Zych, Józef Katerla, Stefan Iksmoreż), urodził się 14 października 1864 roku w Strawczynie pod Kielcami, zmarł zaś 20 listopada 1925 roku w Warszawie. Był pisarzem wszechstronnym - tworzył powieści i nowele oraz dramaty i wysokiej klasy publicystkę. Pochodził z patriotycznej rodziny szlacheckiej, borykającej się jednak z trudnościami finansowymi, które wywarły znaczny wpływ na młodość i osobowość twórczą Autora. Wychował się w Ciekotach w Górach Świętokrzyskich. Ojciec – Wincenty - zmarł w roku 1883; cztery lata wcześniej odeszła matka - Józefa z Katerlów.

W latach 1874-76 kształcił się w Kieleckim Miejskim Gimnazjum. Do jego nauczycieli należał badacz literatury i krytyk A.G. Bem (pierwowzór prof. Sztettera z Syzyfowych prac), który patronował pierwszym próbom poetyckim młodego Twórcy. Bieda, choroby (zwłaszcza gruźlica) oraz pisanie w miejsce nauki szkolnej, spowodowały trudności w nauce. Gimnazjum co prawda ukończył, jednak nie przystąpił do matury. W związku z tym podjął w roku 1886 studia w tzw. szkole półwyższej - Instytucie Weterynaryjnym w Warszawie, gdzie nie wymagano egzaminu dojrzałości. Angażował się równocześnie w działania nielegalnych kół uczniowskich oraz tajnego Związku Młodzieży Polskiej (ekspozytura Ligi Polskiej). Niestety z powodu braku środków do życia był zmuszony przerwać naukę w roku 1888. Po rezygnacji ze studiów pracował jako guwerner w dworach w Łysowie i Nałęczowie.

Z Kongresówki w świat

Po około trzech latach pracy jako nauczyciel domowy, wyruszył po raz pierwszy za granicę dawnej Polski. W roku 1892 udało mu się odwiedzić stolicę Habsburgów, Monachium i czeską Pragę. W Szwajcarii pełnił funkcję bibliotekarza w Polskim Muzeum Narodowym w Rapperswilu. W tymże kraju zetknął się z Gabrielem Narutowiczem i Edwardem Abramowskim (pierwowzór Szymona Gajowca z Przedwiośnia).

Do Warszawy powrócił w roku 1897. Zawarł związek małżeński z Oktawią z Radziwiłłowiczów Rodkiewiczową. W roku 1899 urodził się im syn – Adam Żeromski. Syn zmarł jednak po zmaganiach z gruźlicą, mając zaledwie 19 lat, 30 VII 1918 roku w Nałęczowie. Owocem tragedii była książka O Adamie Żeromskim wspomnienie z roku 1919. Do roku 1904 pracował w Bibliotece Ordynacji Zamojskich, następnie mógł już, dzięki lepszej sytuacji majątkowej, poświęcić się wyłącznie pracy pisarskiej. Zintensyfikował kontakty z PPS i środowiskiem Głosu. Angażował się też w pracę oświatową i kulturalną, szczególnie w Nałęczowie. W latach 1909-1912 mieszkał w Paryżu. Rok przed wybuchem I wojny światowej wyjechał do Florencji ze swą nową partnerką - malarką Anną Zawadzką. Z tego związku miał córkę Monikę (również malarka, autorka obszernych wspomnień). W roku 1913 zamieszkał w Zakopanem.

Pisarz, patriota, autorytet

Sprzyjał ruchowi niepodległościowemu powiązanemu z Józefem Piłsudskim, z którym spotkał się jeszcze w roku 1906. Po wybuchu I wojny światowej, chociaż wstąpił do Legionów, zaniechał współpracy z obozem Piłsudskiego, gdyż nie aprobował polityki państw centralnych wobec Polski tak jak przedstawiała się ona w Akcie 5 Listopada oraz planach geopolitycznych Rzeszy Niemieckiej (po wygranej wojnie - wieniec państw klienckich w ramach Mitteleuropa ).

Wobec upadku Austro-Węgier, organizował polską administrację na Podhalu, pełniąc przede wszystkim funkcję prezydenta tzw. Republiki Zakopiańskiej. Wspólnie z Janem Kasprowiczem agitował na rzecz Polski podczas plebiscytu na Warmii i Mazurach. zaś w roku 1920 założył Towarzystwo Przyjaciół Pomorza.

Był współtwórcą i pierwszym prezesem Związku Zawodowego Literatów Polskich, powołał do istnienia polski oddział Pen-Clubu (1924). Został również filistrem honoris causa polskiej korporacji akademickiej Pomerania. Był wielokrotnie nominowany do Nagrody Nobla, nie otrzymanie jej mogło być wywołane naciskami niemieckimi w związku z walką Żeromskiego o zachodnie i północne granice odrodzonej Polski.

Od roku 1919 mieszkał w Warszawie, w 1924 roku przeprowadzając się do mieszkania w oficynach Zamku Królewskiego. W lecie 1925 znacznie podupadł na zdrowiu, gdy zmarł powszechne było przekonanie o odejściu największego polskiego pisarza współczesnego. Liczne były utwory pożegnalne (m.in. Tuwim, Słonimski, Lechoń, Jastrun).

23 XI 1925 roku Stefan Żeromski spoczął na cmentarzu ewangelicko-reformowanym (kalwińskim) w Warszawie. Pogrzeb przybrał charakter wielkiej manifestacji patriotycznej. Wkrótce po śmierci, bo w roku 1928, otwarto jego muzeum w „Chacie” w Nałęczowie oraz odsłonięto pomnik projektu Stanisława Ignacego Witkiewicza, dłuta A. Żurawskiego. Był kawalerem Orderu Odrodzenia Polski (1925) oraz pośmiertnie Orderu Orła Białego nadanego 11 XI. 2018 roku.

Rzut oka na dorobek Żeromskiego

Pierwsze utwory Stefana Żeromskiego to opublikowany w piśmie Tygodnik mód i powieści tłumaczenie wiersza Lermontowa Pragnienie oraz wiersz Piosenka rolnika w Przyjacielu Dzieci, oba z roku 1882. W prasie drukowano również jego opowiadania i korespondencję.

Dojrzałą pracę twórczą rozpoczął od szkiców powieściowych i nowel (zbiory Opowiadania, Rozdziobią nas kruki, wrony..., 1895, wyd. w Krakowie ze względu na łagodną cenzurę austriackiej Galicji, Utwory Powieściowe 1898). Były w nich obecne zasadnicze tematy późniejszej twórczości: paląca, drastyczna krzywda społeczna, degenerujące lud zacofanie, a obok tego bardzo silny, formatywny imperatyw moralny walki o postęp i sprawiedliwość w sensie polskich tradycji socjalistycznych (socjalizm niemarksistowski). Stąd i stałe poczucie więzi z polską tradycją, religią, a zwłaszcza z epopeją walki niepodległościowej, połączone ze świadomością społecznych źródeł klęski I Rzeczypospolitej, epopei napoleońskiej i powstań narodowych.

W roku 1882 rozpoczął pisanie Dzienników, prowadzonych przez dziewięć lat. Po raz pierwszy doczekały się publikacji dopiero w latach 1952-53. Mają charakter sui generis powieści autobiograficznej, zawierającej in nuce najważniejsze cechy całej twórczości Żeromskiego.

Twórcę stale charakteryzowała zadziwiająca chłonność intelektualna i duża intensywność przeżycia, nie tylko odnośnie bieżących niepokojów i kontrowersji moralnych i społecznych. Krytycy pisali o liryczności jego prozy, mówiąc o nim jako o poecie lub nawet liryku (I. Maciejewska, zwracająca uwagę również na styl ironiczny Autora).

Żeromski kreował, w sposób pozwalający na ekspresję wielu aspektów własnej osobowości i osobistych doświadczeń, bohaterów, świadomie podejmujących racjonalną walkę ze złem, rezygnując tym samym z pełni osobistego szczęścia w ogólnospołecznym rozumieniu (bohaterowie stają poza konformizmem i zdroworozsądkowymi pojęciami, wychodząc poza normatywy swego środowiska (np. ziemiańską filantropię-paliatyw, bierność afektowanych salonów itp. por. m.in. powieść Promień publikowana w 1897 roku w Głosie).

Opiewał heroiczną epopeję powstań narodowych, dopatrując się dość realistycznie, zasadniczych przyczyn kolejnych porażek w zapóźnieniu rozwoju społecznego Polski (zagadnienie szeroko dyskutowane, również w perspektywie historycznej) i egoizmie klas posiadających (nie tylko ziemiaństwa, a tym bardziej nie jedynie najpotężniejszych rodów). Najpiękniejszą polską książką o Powstaniu Styczniowym do dziś pozostaje, wydana w roku 1912, Wierna rzeka.

Przesłany na konkurs ogłoszony w 1897 roku przez Kuriera Warszawskiego dramat Grzech nie doczekał się nagrody, a zaledwie jeden akt ukazał się w zbiorze Prawda (1899). Sztuka pozostała w rękopisie aż do ukazania się pośmiertnie Pism Żeromskiego w 1950. Niestety zaginęła część aktu V. W roku 1898 wyszły drukiem Utwory powieściowe.

Syntezą - summą dorobku pisarskiego Stefana Żeromskiego z XIX wieku są Syzyfowe prace (wydane w Krakowie, 1897). Owa powieść o dorastaniu (W. Borowy) obrazuje realia gubernialnego szkolnictwa w Królestwie Polskim, lecz również niedolę chłopów oraz ściśle z nią sprzężoną alienację i tlący się konflikt między ludem a ziemiaństwem i zdeklasowaną szlachtą, stanowiącą trzon inteligencji. (por. też Słowo o bandosie z 1908 oraz Echa leśne z 1905). Pisarz poruszył też wątki rozwoju osobowości oraz rodzenia się buntu i świadomości narodowej jak też pierwszej miłości i przyjaźni.

Nowy etap twórczy otwierają Ludzie bezdomni, 1899 (datowane 1900) - najgłośniejsze obok Wesela dzieło literatury polskiej początku XX wieku. Książkę przyjęto entuzjastycznie, aprobując jej przesłanie sprzeciwu wobec skazywania na "bezdomność" (alienację, migrację, ostracyzm elit i biedę) ludzi najzdolniejszych, z największym potencjałem, jednak dalekich od oportunizmu. Stefan Żeromski przekształcił strukturę prozy narracyjnej, osią kompozycyjną dzieła czyniąc dyskusję ideową i moralną.

Kolejnym wielkim osiągnięciem była monumentalna powieść Popioły (1904) będąca prekursorem nowego etapu rozwoju polskiej powieści historycznej. Obok narracji, autor wprowadził do dzieła lirykę oraz eseistyczne refleksje moralne i filozoficzne. Żeromski przygotowywał kontynuację epopei, jednak zachował się jedynie fragment -Wszystko i nic (1919).

Duże rozczarowanie i potrzebę obrachunku ze status quo życia narodu bez państwa wywołał przebieg i skutki rewolucji 1905 roku. Refleksja ta zaowocowała Dziejami grzechu (1908), powieścią społeczno-obyczajową, kierującą się ku naturalizmowi, pozwalającemu na ekspresywne przedstawienie struktur zła i jego tryumfów w relacjach i naturze ludzkiej. Podobnie pesymistyczna jest Duma o hetmanie z roku 1908, malująca obraz bitwy pod Cecorą. Jednym z najlepszych i najpełniejszych obrazów rewolucji 1905 jest dramat Róża z roku 1909.

W II Rzeczypospolitej, Stefan Żeromski był aktywny na polu publicystyki (Początek świata pracy, Organizacja inteligencji zawodowej, Inter Ama, Snobizm i postęp). Stworzył też obraz wielowiekowych zmagań państwa polskiego o dostęp do Bałtyku (Wiatr od morza, 1924, otrzymał zań pierwszą państwową nagrodę literacką odrodzonej Polski). Oprócz tego pisał dramaty (Ponad śnieg bielszym się stanę, Turoń, Uciekła mi przepióreczka). W roku 1925 Stefan Żeromski opublikował poemat prozą Puszcza jodłowa, żegnając się nim z krainą dzieciństwa i młodości. Ważnym utworem, zamykającym niejako dzieło życia autora, było wydane w roku 1924 Przedwiośnie, poruszające w śmiały sposób problem zawiedzionych nadziei wiązanych z niepodległością, sugerując wręcz opozycję utopii i dystopii dziejącej się "tu i teraz" oraz upadek „patriotyzmu naiwnego”.

Twórczość Stefana Żeromskiego wciąż żyje w kulturze polskiej, również popularnej (m.in. adaptacje filmowe), zaś jego proza jest wzorem stylu dla elit intelektualnych.

Rafał Marek

Literatura:
Wikipedia, s.v. Stefan Żeromski https://pl.wikipedia.org/wiki/Stefan_%C5%BBeromski
Biogram Stefana Żeromskiego, https://www.biogramy.pl/a/biografia/stefan-zeromski-1864-1925-pisarz-dramaturg-publicysta-wiesz
J.Z. Jakubowski, s.v. Stefan Żeromski [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-5, vol. II, s. 697-699;
Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, wstęp i opr. I. Maciejewska, BN I. 254, Ossolineum, Wrocław et al. 1987.

Stefan Żeromski - interpretacje

Epoka literacka: XX-lecie międzywojenne