Świat jest teatrem, aktorami są ludzie. Bohaterowie literaccy często przybierają maski, żeby osiągnąć swój cel. Rozważ problem odwołując się do Hamleta i wybranych kontekstów literackich.

Autorka opracowania: Marta Grandke. Redakcja: Aleksandra Sędłakowska.

„Świat jest teatrem, aktorami są ludzie” - tak brzmi cytat Williama Szekspira z jego dzieła „Jak wam się podoba”. Autor nawiązuje w nim do znanego w literaturze toposu theatrum mundi. Oznacza on, że ludzie są tylko aktorami na wielkiej scenie życia. Odgrywają role, które wcześniej ktoś dla nich napisał. Nie ma w tym ich wolnej woli, wszystkie decyzje są z góry zaplanowane i nie da się ich zmienić. Reżyserem tego spektaklu jest zazwyczaj jakaś siła wyższa, na przykład Bóg. Człowiek w tym ujęciu właściwie pozbawiony jest wolnej woli. Zdarza się też, że ludzie zakładają maski, za którymi ukrywają się, by osiągnąć konkretny cel. Motyw ten pojawia się wielokrotnie w dziełach literackich. 

Spis treści

Hamlet

Główny bohater, czyli tytułowy Hamlet, pewnego dnia dowiaduje się, że jego ojca zamordował własny brat, czyli Klaudiusz. W związku z tym Hamlet przysięga, że swojego ojca pomści. Jednak nie uda mu się tego dokonać jawnie, musi zatem grać, zawiązując w tym celu spisek. Hamlet zaczyna zatem udawać szalonego, a na jego dworze pojawia się trupa aktorska. Wystawia ona zmodyfikowaną przez bohatera sztukę, która pokazuje, w jaki sposób został zamordowany jego ojciec. Odbiorca ma zatem do czynienia z teatrem w teatrze. Wcześniej Klaudiusz i matka Hamleta także odgrywają swoje role, które mają ich doprowadzić do zamordowania ojca Hamleta i przejęcia władzy. Szekspir główny motyw swojego dzieła ubiera jednak w kolejną sztukę i zamieszcza ją w środku dramatu. Hamlet ma wówczas okazję obserwować reakcję stryja, czyli mordercy. Ten wzburzony opuszcza sztukę, gdy pojawia się w niej dokładne odwzorowanie dokonanego przez niego zabójstwa, czyli wlanie ofierze trucizny do ucha.

Szekspir sprawia zatem, że życie i teatr przenikają się wzajemnie i ciężko rozróżnić, gdzie kończy się rzeczywistość, a zaczyna sztuka. Każdy z bohaterów odgrywa swoją rolę, a całość jest starannie zaplanowana. Szekspir po mistrzowsku łączy oba plany i sprawia, że nieustannie przenikają się wzajemnie tak, że trudno postawić między nimi wyraźną granicę.

Konrad Wallenrod

Całe życie na odgrywaniu roli i noszeniu maski spędził Konrad Wallenrod z dzieła Mickiewicza. Urodził się na Litwie, jednak jego ojczyznę napadli i złupili Krzyżacy. Zabrali oni bohatera ze sobą i wychowali na jednego z krzyżackich rycerzy. Konrad Wallenrod odkrył jednak swoją prawdziwą tożsamość Litwina i to właśnie z nią był prawdziwie związany. Jednak musiał odkryć sposób, jak pokonać Krzyżaków, korzystał więc z ich nauk i żył z nimi. Ostatecznie został nawet Wielkim Mistrzem Zakonu Krzyżackiego i objął dowodzenie nad rycerzami. W sercu mimo to wciąż pozostawał Litwinem, który kochał swoją ojczyznę. Każdego dnia musiał jednak odgrywać swoją rolę, jaką była funkcja Wielkiego Mistrza.

Wallenrod w ten sposób chciał bowiem pokonać Krzyżaków. Doszło do walnej bitwy między rycerzami a Litwinami. Wówczas Wallenrod wykorzystał swoją ukrytą przewagę, jaką dała mu pielęgnowana przez lata rola. Opuścił wojska krzyżackie, zdradził je. doprowadzając w ten sposób do chaosu. Litwini pokonali rozproszonych Krzyżaków i uwolnili swoją ojczyznę, a Wallenrod pokazał prawdziwą twarz. Wreszcie nie musiał grać kogoś, kim nie był, zrealizował bowiem swój cel uwolnienia Litwy spod wpływów krzyżackich. Za tę zdradę wydano jednak na niego wyrok śmierci. Ubiegł go, popełniając samobójstwo. Spełnił zresztą już swój jedyny cel w życiu i po jego wypełnieniu nie widział już dla siebie miejsca na Ziemi. Bez swojej roli nie miał jak przysłużyć się Litwie, wolał zatem umrzeć z własnej ręki.

Makbet

Inne dzieło Szekspira, w którym poruszono topos theatrum mundi, to „Makbet”. Główny bohater dramatu stwierdza, że życie to tylko sztuka, ludzie zaś są nędznymi aktorami, którzy muszą odegrać swoją rolę. Nie ma dla nich lepszego losy, są skazani na to, co ktoś dla nich zaplanował. Dla Makbeta wszystko to nie ma sensu, a życie takie przypomina mu głośną powieść, w której nie ma treści. Człowiek nie jest w stanie być panem własnego losu, ponieważ ktoś inny dla niego wszystko to zaplanował. To bardzo pesymistyczna wizja świata. Najwyższy stopień okrutnego udawania bohater szekspirowski osiąga wtedy, kiedy goszcząc u siebie króla, już planuje jego zabójstwo. Ostatecznie zostaje do niego przekonany przez swoją żonę, ale sam daje się skusić władzy, nie bacząc na moralne zasady społeczne. Lady Makbet tak bardzo zatraca się w uknutej intrydze, że nie mogąc sobie poradzić z dokonaną zbrodnią, zaczyna mieć omamy, jakoby krew ofiary nie dawała się zmyć z jej rąk. Nie zdradza ona jednak skruchy, ponieważ tak uwierzyła w kłamstwo, że stało się ono jej rzeczywistością, doprowadzającą o szaleństwa. Makbet widzi siebie jako aktora, który nieustannie musi nosić maskę, aby dojść do sukcesu. Wydaje mu się, że nie ma od tego ucieczki, choć postać szlachetnego Banko, którego syn zostaje następcą tronu, pokazuje, że to właśnie prawda i autentyczność doczekują się zwycięstwa. 

Inne konteksty literackie

  • Ferdydurke” Witolda Gombrowicza - Bohaterowie nie mogą być w pełni sobą, bo zawsze są skazani na odgrywanie jakiejś roli społecznej, na przykład ucznia, rodzica, nauczyciela i wielu innych. Ludzie muszą się do tych ról dopasowywać i nie są w stanie nigdy być w pełni sobą, ponieważ te maski wymagają od nich określonych cech ich charakterów, nie zaś pełnej, autentycznej osobowości. Zawsze muszą zatem zachowywać się jak aktorzy w teatrze, dostosowując się do danej sceny, w której akurat występują. Idealnie ukazuje to powtarzająca się sytuacja, kiedy główny bohater, Józio, niemal ciągle sprowadzany jest przez belfrów do podległej im kategorii wyłącznie „ucznia”, czyli młodego i niedoświadczonego, a zatem nierównoważnego w dyskusji z dorosłymi, co autor książki nazywa „upupianiem”.
  • Mistrz i Małgorzata” Mihaiła Bułhakowa - Istotne dla akcji powieści jest rozwarstwienie między ponurym obrazem skorumpowanej Moskwy, z panoramą zepsutych moralnie struktur społeczeństwa, a niesamowitością wprowadzaną przez działania mocy nadprzyrodzonych. Te moce reprezentuje Woland, uosobienie Szatana, który przybywa do miasta rosyjskiego w celu zagrania z konwencją życia codziennego ludzi nawykłych do obłudy i układów politycznych. Robi to poprzez inscenizację, wielkie widowisko na Balu Wiosennym. Widzowie stając się aktorami, długo nie orientują się w tym, że to ich własne manipulacje są odkrywane w toku akcji przedstawianej w sztuce. Mistyczna postać Wolanda jest związana z pewnych paradoksem, jakim jest fakt działania samego Szatana na rzecz odkrycia prawdy i zdarcia masek.
  • Lalka” Bolesława Prusa - W epoce pozytywizmu istotną rangę zyskuje pomoc najbiedniejszym warstwom, jednak jest to jedno z pól, na których najbogatsi próbują się jeszcze bardziej wzbogacić. Izabela Łęcka jako przykładna arystokratka, bierze udział w przyjęciach dobroczynnych, które w istocie służą tylko podbudowaniu statusu quo konkretnej grupy społecznej, a nie objęciu realną, wymierną opieką ludzi mijanych przez Stanisława Wokulskiego podczas spaceru nad Wisłą. Nędzarze po „gorszej stronie rzeki” są uprzedmiotowieni, potraktowani jako rekwizyty w grze pozorów prowadzonej przez fałszywych filantropów.
  • Mały książę” Antoine de Saint Exupery’ego - Tytułowy bohater wyrusza w podróż kosmiczną, podczas której na pojedynczych planetach spotyka różnych dorosłych. Każdy z nich reprezentuje jakąś cechę, którą można nazwać charakterystyczną dla niektórych ludzi. Zwłaszcza tych zbyt zajętych pogonią za pieniędzmi lub sławą, aby zastanowić się, co jest w życiu naprawdę ważne. Do spotykanych przez Małego Księcia postaci należy Bankier. Jego jedyną w życiu pasją jest liczenie gwiazd, dające pozorne wrażenie spełnienia poprzez pogoń za materialistycznym szczęściej. Inną postacią jest Król, nakazujący mu kłaniać się w pas, udający sam przed sobą, że dzierży jakąś realną władzę, podczas gdy na planecie nie ma nikogo poza nim. Mały Książę stoi na stanowisku, iż są to zachowania i postawy absurdalne i nie zagrzewa dłużej miejsca na odwiedzanych planetach. 

Podsumowanie

Metafora teatru i aktorów świata ukazuje, że nasze życie jest pełne ról, które zmieniają się w zależności od okoliczności – jesteśmy innymi osobami w pracy, w domu, w towarzystwie przyjaciół czy w trudnych momentach. Każda z tych ról wiąże się z oczekiwaniami i społecznymi normami, które często wpływają na to, jak postępujemy. Ludzie nieustannie dostosowują się do sytuacji, starając się jak najlepiej odegrać swoje role, choć nie zawsze to, co prezentują na zewnątrz, odzwierciedla ich prawdziwe uczucia i myśli.


Przeczytaj także: Hamlet – charakterystyka

Aktualizacja: 2024-10-14 14:00:19.

Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.