Arystoteles

Arystoteles - biografia, wiersze, twórczość

Arystoteles, Aristotélēs (384-322 p.n.e.) urodził się w położonej w Tracji Stagirze, zmarł zaś w Chalkis na Eubei. Był filozofem w starożytnym sensie tego słowa – zajmował się wieloma dziedzinami wiedzy ludzkiej, stając się jednym z najbardziej wszechstronnych myślicieli i uczonych antyku grecko-rzymskiego. Filozofię ujmował jako encyklopedię nauk. Opierał się na materiałach doświadczalnych (metoda empiryczna, obserwacje) oraz dokumentarnych (materiały naukowo-historyczne). Docierały one do jego szkoły z całego imperium Aleksandra. Jako pierwszy naukowiec zajął się również historią filozofii i nauki ujętej systematycznie jako dzieje problemów i zasad. Poglądy poprzedników przedstawiał stosując metodę aporematyczną.

Jego ojciec Nikomach był lekarzem króla Macedonii Amyntasa, dziadka Aleksandra Wielkiego. W latach 367-347 Arystoteles kształcił się, a następnie wykładał w Akademii Platońskiej. Gdy Platon zmarł, Arystoteles opuścił Ateny wraz z najwierniejszym uczniem Ksenokratesem. W latach 347-343 przebywał w Assos położonym w Azji Mniejszej i w Mitylenie na Lesbos. Następnie przez zajmował się kształceniem syna króla Macedonii Filipa II – Aleksandra aż do chwili objęcia przezeń tronu po zmarłym ojcu.

W roku 355 założył własną szkołę – Likejon. Tam przez 12 lat nauczał i zajmował się badaniami. Stworzył nie mające precedensu zespoły badawcze, zajmujące się badaniami tak ustrojów jak i np. roślin i zwierząt. Własny system kształtował przy pomocy powiązań historycznych, kierował się programem stworzenia sumy całokształtu osiągnięć nauki greckiej. Odnosił się do całości poglądów dawniejszych filozofów, nie pomijając przy tym badaczy sobie współczesnych. Przedstawiał argumenty za i przeciw danej tezie, zmierzał do odszukania prawd cząstkowych i wypracowania syntezy – „pełnej” prawdy (por. średniowieczne sic et non i eliminowanie sprzeczności autorytetów u Gracjana, św. Tomasza z Akwinu itp.).

W roku 323, gdy w Babilonii zmarł Aleksander Wielki – protektor Filozofa – Arystoteles zdecydował się na opuszczenie Aten ze względu na groźbę prześladowań ze strony stronnictwa antymacedońskiego. Wtedy osiadł w Chalkis, gdzie niewiele później zmarł.

W rozwoju myśli Arystotelesa wskazuje się trzy zasadnicze okresy:

  1. czasy studiów i wykładów w Akademii;
  2. działalność naukowa i filozoficzna w Assos i Mitylenie;
  3. praca w Likejonie;

Okres pierwszy to czerpanie z nauki Platona, choć jeszcze za jego życia Arystoteles wystąpił z krytyką nauki o ideach (odrzucenie aprioryzmu, byt substancjalny jedynie rzeczy jednostkowych, hylemorfizm). Okres drugi to czas formułowania własnej doktryny filozoficznej. Dużą rolę odegrał w niej empiryzm, pociągający za sobą badania nad przyrodą (naturą, physis). Okres trzeci to odrzucenie platońskiej metody uprawiania filozofii i skoncentrowanie się na badaniach szczegółowych, analizujących materiał doświadczalny i dokumentalny. Z tego okresu pochodzi większość zachowany dzieł w układzie i reakcji Andronikosa z Rodos.

Arystoteles wprowadził formalny i porządkujący podział filozofii jako takiej na filozofię teoretyczną (theoria – dosł. oglądanie) – obejmującą fizykę, matematyką i „filozofię pierwszą” – oraz filozofię praktyczną (praxis – działanie), której podstawowymi działami były etyka i polityka. Za osobny dział uznawał też, przynajmniej w części pism, tzw. filozofię poetyczną (poiesis - tworzenie, wytwarzanie). Filozof stworzył m.in. klasyczną definicję prawdy jako zgodności (adekwatności) sądu z rzeczywistym stanem rzeczy, którego dany sąd dotyczy (prawda jako relacja).

Stagira, Akademia, podróże naukowe

Arystoteles (Ἀριστοτέλης) urodził się w roku 384 p.n.e., na północnym wschodzie Grecji, w Macedonii. Ojczyzną jego było niewielkie miasto Stagira (Stagiros, Stageira, dziś Stavro) położone na Połwyspie Chalcydyckim. Matka nazywała się Fajstyda, zaś ojciec, lekarz na dworze króla Macedonii Amyntasa II, nosił imię Nikomach. Ojciec zmarł wcześnie, zaś młody Arystoteles wychowywał się po pieczą męża swej siostry, Proksenosa z myzyjskiego Atarneus.

W roku 367, w wieku ok. 17 lat, wyjechał do Aten na studia w Akademii Platońskiej – najsłynniejszej i najlepszej szkole filozofii i nauki jako takiej w ówczesnym świecie greckim. Gdy już znalazł się w Atenach, pozostawał związany z Akademią aż do śmierci Platona w roku 347. Około roku 360-355 rozpoczął wykłady z retoryki, wtedy też powstało jego znane dzieło o takim tytule. Zwano go „czytelnikiem” (ἀναγνώστης), gdyż jako jeden z pierwszych uzupełniał wiedzę przekazywaną na wykładach i w dysputach własnym studium poezji, historii oraz dzieł mówców i filozofów. Po śmierci Platona był sądowany do objęcia scholarchatu Akademii, jednak ze względu na rozbieżność filozofii z platońską, inni członkowie Akademii wybrali Speuzypa.

W roku 348 lub 347, ze względu na śmierć Platona i nastroje antymacedońskie w Atenach, ruszył do podporządkowanego Persji miasta Atarneus w Azji mniejszej. Na dworze tamtejszego władcy – Hermiasza – Arystoteles wraz z innymi filozofami ze szkoły Platona (Ksenokrates, Erastos, Koryskos) zajmował się zagadnieniami, nad którymi studia i prace rozpoczął jeszcze w Akademii, tamże najprawdopodobniej rozpoczął także badania nad biologią morską. W oddanej im przez Hermiasza miejscowości Assos pozostali ok. trzech lat, tamże Arystoteles napisał również dzieło "O Filozofii" w której poddał krytyce platońskie idee. Po śmierci władcy, Filozof przeniósł się na Lesbos (345/344), gdzie prowadził badania empiryczne (fauna i flora wyspy) i filozoficzne przez dwa lata, współpracując z tamtejszym uczonym, być może studiującym w Akademii, Teofrastem. Na Lesbos Arystoteles poślubił Pytias, kuzynkę zamordowanego w roku 341 przez Persów Hermiasza, z którą miał córkę, również o imieniu Pytias. Zmarłemu przyjacielowi Filozof wystawił pomnik w Delfach i uczcił go zachowanym hymnem Do dzielności.

Dwór macedoński i wielkie prace w Atenach

W roku 343, na prośbę króla Macedonii Filipa, Arystoteles opuścił wyspę Lesbos, kierując się ku stoicy państwa Filipa – Pelli. Miał tam podjąć się roli nauczyciela trzynastoletniego syna królewskiego – Aleksandra. Mimo rozmaitych, kuszących spekulacji, nie mamy zbyt wielu konkretnych informacji na temat interakcji i wpływu Filozofa na przyszłego Aleksandra Wielkiego. Trudno zaprzeczyć rzeczywistej edukacji, jednak trwała ona najpewniej ok. 2-3 lat, bowiem już w jako piętnastolatek Aleksander objął stanowisko zastępcy ojca jako dowódcy wojskowego. Jednakże i jako wojskowy mógł nadal pobierać nauki np. rzadziej czy ad hoc. Trudno mówić, by Aleksander jako władca stosował systematycznie nauki filozofów, traktował je bowiem tylko jako jeden z wielu instrumentów polityki (por. o pismach pochwalnych: Cic. ad Atticum XII. 40. 2; Plut. adv. Col. 32. 9, Diog, Laert. IV. 14). Wiemy jednak o znacznym wsparciu królewskim dla Filozofa w jego działalności naukowej, chociaż suma 800 talentów ze skarbca macedońskiego na badania zoologiczne jest jedynie legendą. (Alfred Gercke)

Nie mamy niestety wielu danych o życiu Arystotelesa w latach 341-335. Z pewnością pozostawał pięć lat w swym rodzinnym mieście lub w Macedonii, być może jako doradca królewski. Angażował się w misje pokojowe w związku z podporządkowaniem Hellady Filipowi. W roku 335 wrócił, po raz ostatni, do Aten, które zawarły przymierze z królem Aleksandrem, zaś Arystotelesa uhonorowały dziękczynnym dekretem i kolumną na Akropolis.

W Atenach założył własną szkołę w formie związku kultowego Muz (θίασος), na terenie przeznaczonym do publicznych zajęć gimnastycznych, poświęconym Apollonowi Lykeiosowi („strzegący przed wilkami”), stąd i nazwa Lykeion (Liceum, Λύκειον). Osoby związane ze szkołą określano później jako perypatetyków, a to zapewne ze względu na krytą kolumnadę służącą do przechadzek – περίπατος– wzniesioną na gruntach Lykeionu, w pobliżu terenów gimnastycznych. Członkowie szkoły Arystotelesa zajmowali się mnóstwem dyscyplin uniwersyteckich, które interesowały również ich Mistrza. Trzeba tu wskazać na botanikę, biologię, logikę, matematykę, muzykę i astronomię, medycynę, kosmologię i fizykę. Badano też historię filozofii, teorię ustroju i polityki, retorykę oraz sztukę w szerokim sensie. Ważną innowacją było gromadzenie przez Lykeion zwojów z dziełami z poszczególnych dziedzin wiedzy (w tym map na tablicach (kamiennych?) - περίοδοι γῆς) oraz być może okazów przyrodniczych. Pozwala to na stawianie tezy, że Arystoteles powołał pierwszą wielką bibliotekę Antyku, przynajmniej grecko-rzymskiego, chociaż dokładnego inwentarza czy opisów nie mamy.

Opuszczenie Aten i śmierć

Podczas badań i kierowania Lykeionem przez Filozofa, zmarła jego żona, Pytias. Jej miejsce zajęła małżonka lub konkubina (wyzwolona przez Arystotelesa niewolnica?), pochodząca ze Stagiry Herpyllis. Miał z nią dzieci, w tym syna Nikomacha (imię po dziadku), w momencie śmierci ojca będącego małym dzieckiem (παιδίον), zmarłego zaś jako młodzieniec.

Po trzynastu latach nauczania i zdobywania wiedzy (ἀεὶ πολλὰ διδασκόμενος) w Atenach Arystoteles opuścił stolicę Attyki w roku 323. Wyjazd mógł mieć związek ze śmiercią Aleksandra Wielkiego w tymże roku, co sprzyjało ożywieniu na nowo nastrojów skierowanych przeciwko Macedonii, panującej nad greckimi polis. Ze względu na swe bliskie związki z dworem, Arystoteles obawiał się o swe bezpieczeństwo, mając stwierdzić, że nie widzi powodu, by pozwolić Atenom na drugą zbrodnię przeciwko filozofii (odnosząc sie do procesu Sokratesa). W 322 p.n.e. Demophilus i Eurymedon potępili Arystotelesa za bezbożność, a ten opuścił miasto i skierował się wprost do Chalkis na Eubei, gdzie miał posiadłość po matce. Tam też zmarł z przyczyn naturalnych (choroba żołądka) w roku 322.

W Salonikach od 1926 roku działa Uniwersytet Arystotelesa (nowogr. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης), największa szkoła tego typu w Grecji, licząca dziesięć wydziałów. Kształci się tu ok. 75 000 studentów.

O dziełach Arystotelesa

Arystoteles jest uważany powszechnie za jednego z największych filozofów w dziejach. Oceniając jedynie według kryterium wpływu na szkoły filozoficzne, dorównuje mu tylko jego nauczyciel – Platon. Dzieła Arystotelesa kształtowały umysły adeptów filozofii późnej starożytności, wczesnego średniowiecza (chrześcijanie „nestoriańscy”, Arabowie, Bizancjum, za pośrednictwem Boecjusza i Ojców – Zachód łaciński) oraz wielkich mistrzów uniwersytetów scholastycznych i Odrodzenia, tak po stronie katolickiej jak i protestanckiej.

Również dziś pisma Filozofa są chętnie czytane jako żywa, aktualna myśl filozoficzna, nie zaś li tylko przedmiot badań historyków nauki czy filologów klasycznych. Arystoteles pozostawił po sobie ogromną liczbę prac, być może obejmującą nawet 200 traktatów. Zachowało się niewiele ponad 30 pism, które obejmują cały wachlarz dyscyplin naukowych: logikę, metafizykę, filozofię umysłu i duszy, etykę, teorię polityki, retorykę i estetykę. Ponadto znamy teksty dotyczące filozofii natury (nauk przyrodniczych, by użyć nowszej terminologii), m.in. empirycznej biologii (zwłaszcza dokładne obserwacje zwierząt i roślin). Pisma Arystotelesa były wkrótce po ich publikacji chętnie czytane i studiowane. Stawały się również przyczyną debat i rozwoju zainteresowań naukowych w przeróżnych dziedzinach.

Pierwszym dziełem, o którym mamy wzmiankę, był napisany ok. 360 roku, zatem po kilku latach spędzonych w Akademii, dialog, wzorowany na Gorgiaszu, zatytułowany Grylos. Niestety, utwór ten zaginął, jednak wiemy że Filozof zawarł w nim krytykę retoryki sofistycznej, co wywołało polemikę ze szkołą Izokratesa. Poza wyżej wspomnianą Retoryką, w latach 357-347 (do śmierci Platona) Arystoteles napisał znane z licznych fragmentów dzieła Eudemos czyli o duszy, O ideach, utracone dialogi m.in. O dobru, O sprawiedliwości, O modlitwie, O szlachetności. Jeszcze w Akademii powstać miały znane w świecie grecko – rzymskim dialogi przedstawiające osnowę poglądów Filozofa na historię filozofii, ontologię, filozofię natury, teologię i kosmologię, to jest Protreptyk oraz O filozofii. Z badań na Lesbos zachowały się traktaty naukowe Historia zwierząt (περὶ ζώων ἱστορία) pióra Arystotelesa i Historia roślin autorstwa Teofrasta. Plutarch łączył z pełnieniem roli nauczyciela Aleksandra Macedońskiego wydanie Iliady (której Arystoteles jako pierwsze sformułował czysty zapis i miał mieć stale ze sobą) oraz dialogów: Aleksander, czyli o koloniach (Ἀλέξανδρος ἢ ὑπὲρ ἀποίκων), O poetach (περὶ ποιητῶν), O rządach królewskich (περὶ βασιλείας). Przed powrotem do Aten w roku 335 Filozof zajmował się badaniem ustrojów 158 państw. Spośród rezultatów badań znamy jedynie Ustrój Aten (Ἀθηναίων πολιτεία), napisany przez Mistrza lub jednego z uczniów. Po roku 335, kierując Lykeionem, Arystoteles tworzył wiele m.in. O duszy (περὶ ψυχῆς), O częściach zwierząt (περὶ ζώων μορίων), O rodzeniu się zwierząt (περὶ ζώων γενέσεως).

Dorobek Stagiryty dzieli się na dzieła literackie, określane tradycyjnie jako egzoteryczne (λόγοι ἐξωτερικοί) oraz pisma dydaktyczne, zwane akroamatycznymi, przeznaczonymi do wysłuchania (ἀκροάσεις). Pisma literackie przyjmowały zwykle postać dialogu o wartościowej formie literackiej. Znane były jeszcze w VI wieku, niestety później zaginęły. Dzisiejsze Corpus Aristotelicum ma postać w zasadzie taką, jaką nadał im w połowie I wieku przed Chr. ich wydawca – Andronikos. Dzieli się je na pisma:

  • a) logiczne (Organon,Ὃργανον): Kategorie (κατηγορίαι), Hermeneutyka (Περὶ ἑρμηνείας), Analityki pierwsze (ἀναλυτικὰ πρότερα), Analityki wtóre (ἀναλυτικὰ ὖστερα), Topiki (τοπικά), O dowodach sofistycznych (περὶ σοφιστικῶν ἐλέγχων);
  • b) metafizyczne (Metafizyka, τῶν μετὰ τὰ φυσικά);
  • c) dotyczące filozofii natury i nauk przyrodniczych, takie jak np. Fizyka (φυσικὴ ἀκρόασις), O niebie (περὶ οὐρανοῦ), O powstawaniu i niszczeniu (περὶ γενέσεως καὶ φθορᾶς) czy też Mechanika (Μηχανικά);
  • d) prace z filozofii praktycznej: Etyka eudemejska (Ἠθικὰ Εὐδήμεια), Etyka nikomachejska (Ἠθικὰ νικομάχεια), Polityka (πολιτικά), Ustrój Polityczny Aten, Retoryka (περὶ ῥητορικῆς (τέχνη ῥητορική)).

Z nauczania Arystotelesa

Myśl Arystotelesa trudno ująć w kilku akapitach. Ze względu na ogromny zasięg badań (rozważania metasystemowe, teoria metafizyczna, etyczna, filozofia przyrody) i dystans czasowy dzielący nas od epoki Myśliciela, a może przede wszystkim zachowanie się mniej niż 20 % dorobku, trudno o podanie encyklopedycznej, zwięzłej syntezy. Poniżej zatem skupiłem się na problematyce cnoty – arete (ἀρετή), żywo dyskutowanej do dziś (np. Alasdair MacIntyre i jego Dziedzictwo cnoty (After Virtue) z 1981 roku)

I dla Platona i dla Arystotelesa poznanie kontemplacyjne (teoretyczne, ἐπιστήμη θεωρετική) było najdoskonalszą z czynności możliwych dla człowieka. Kontemplacja ma charakter boski, bowiem bóstwo nie musi działać, nie musi też tworzyć (stwarzać), posiada w sobie pełnię wszelkiej doskonałości, życie jego to kontemplacja bez końca i bez zmiany. Stąd Arystoteles, podobnie jak jego Nauczyciel, widzieli właśnie w kontemplacji istotę ludzkiego szczęścia. Był to jedyny sposób zbliżenia się do stanu szczęśliwości, który jest ciągle udziałem bogów (Por. Eth. Nic. 1178a 5 o życiu człowieka zgodnie z rozumem, bowiem rozum bardziej niż cokolwiek innego jest człowiekiem (…ὁ κατὰ τὸν νοῦν βίος, εἴπερ τοῦτο μάλιστα ἄνθρωπος.) , stąd i życie „rozumowe” jest najlepsze, jest pełnią szczęścia).

Arystoteles zwrócił uwagę, że życie sprowadzające się do nieustannej kontemplacji – theoria – jest życiem na miarę Boga i jedynie pierwiastka boskiego. Jednakże natura ludzka ma charakter złożony i ograniczony, stąd życie na sposób boski przekracza zdolności człowieka. Ludzie muszą zatem żyć według właściwej sobie cnoty – arete: κατὰ τὴν ᾰλλην ἀρετήν (Eth. Nic. 1178a 8). Chodzi tu szczególnie o arete etyczną, która realizuje się w ludzkim działaniu, zatem w życiu praktycznym. Celem wszystkich praktycznych działań – wysiłków jest zawsze poznanie teoretyczne, nadrzędne i pierwsze w hierarchii (Polit. 1338a 4). Stąd i Stagiryta i Platon oceniają jako wartościowe życie praktyczne, kładąc jednocześnie akcent na sprawy wychowawcze i polityczne, które determinują jakość i sens ludzkiego życia, tworząc jednocześnie jego kontekst w poszczególnych okolicznościach, m.in. w świetle dynamiki powiązanej z upływem czasu.

Stale obecny w życiu ludzkim jest też moment poznawczy, zmienny jest jednak charakter poznania. Według Arystotelesa człowiek działający korzysta z poznania praktycznego (ἐπιστήμη πρακτική), domagającego się ulepszenia, uczynienia sprawniejszym, analogicznie do poznania teoretycznego (naukowego) jako ulepszonej, stale rozwijanej przyrodzonej zdolności do dociekania i badania otaczającej nas rzeczywistości, również przez naśladowanie innych (Poet. 1148b 5-10 o wrodzonych zdolnościach naśladowczych).

Droga do pełni cnoty rozpoczyna się jeszcze przed narodzeniem. Kluczowe wtedy jest właściwe zachowanie się matki (Polit. 1335b 12). Dalszymi etapami jest wychowanie oraz odpowiednie, jak najdoskonalsze struktury społeczne (polityczne w ramach polis, rodu, rodziny itp.). Podstawowym zadaniem miasta greckiego – społeczności polis jest odpowiednie wychowanie za pomocą odpowiednio rozwiniętych instytucji (Polit. 1337a 5). Widać tu korelację z poglądami Platona na państwo optymalne (możliwe do realizacji w świecie ludzkim czasów Platona i Sokratesa), takie państwo, które nie skazuje na śmierć swych prawdziwie najlepszych – najmądrzejszych, prowadząc tym samym do destrukcji i chaosu rządów motłochu, manipulowanego przez demagogów – ignorantów i popędy ciemnych umysłów. W myśl teorii politycznej Arystotelesa polis stanowi niezbędny moment ludzkiego bytowania, jest też ostatnim etapem doskonalenia człowieka – obywatela – polites.

Eudajmonia – szczęście (εὐδαιμονία) polega na osiągnięciu najwyższego z dóbr, należącego do zespołu dóbr koniecznych do życia i doskonalących owo życie w rozmaitych jego aspektach. Podstawowym zadaniem ludzkim jest prawidłowe rozpoznanie swej natury i dóbr która naturę tą aktualizują (spełniają), następnym etapem jest kierowanie swym życiem tak, by osiągnąć dobro hierarchicznie najwyższe – stanowiące cel życia jako całości. Konieczna jest tu wspólnota polityczna, człowiek jest bowiem zależny od innych, jest istotą społeczną ze swej natury (Polit. 1253a 2: ἐκ τούτων οὖν φανερὸν ὅτι τῶν φύσει ἡ πόλις ἐστί, καὶ ὅτι ὁ ἄνθρωπος φύσει πολιτικὸν ζῷον (…)). Warunkiem sine qua non urzeczywistnienia potencjalności człowieka jest stała obecność innych ludzi, zwłaszcza przyjaciół (ludzi wzajemnie życzliwych, pragnących dobra dla siebie nawzajem). Zasadnicza dla trafnych wyborów jest roztropność, powiązana z prawdziwym osądem dyspozycja do wyboru środków adekwatnych do celu, zatem wyboru niektórych rzeczy, z pominięciem innych (προαίρεσις, Eth. Nic. 1112a 16). Roztropność jest konieczna dla realizacji arete – cnoty. Integruje ona cnoty dianoetyczne (związane z myśleniem i poznaniem) z cnotami etycznymi, dotyczącymi działania. Według Arystotelesa nie ma też roztropności bez arete (Eth. Nic. 1144a 31-35).

Rafał Marek
Literatura:
Alfred Gercke s.v. Aristoteles 18 [w:] Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Band II,1 (1895), kol.. 1012-1054; https://de.wikisource.org/wiki/RE:Aristoteles_18
Mieczysław A. Krąpiec s.v. Arystoteles [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii (wersja dla WWW) http://www.ptta.pl/pef/pdf/a/arystoteles.pdf
Zbigniew Pańpuch s.v. Arete [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii (wersja dla WWW) http://www.ptta.pl/pef/pdf/a/arete.pdf
Christopher Shields s.v. Aristotle, Stanford Encyclopedia of Philosophy https://plato.stanford.edu/entries/aristotle/ (Winter 2016 Edition, ed. Edward N. Zalta)

Epoka literacka: Starożytność