Zagadnienie ludzkiego losu było podejmowane przez najróżniejszych badaczy od zarania dziejów. Próbowali odpowiedzieć na nie wszyscy, którym nieobca głęboka refleksja nad tematami egzystencjalnymi. Dochodzono przy tym do skrajnych wniosków - albo człowiek całkowicie decyduje nad swoim losem, albo też nie ma na niego wpływu. Wydaje się jednak, że część myślicieli, w tym literaci, zajmowała stanowisko pośrednie. Owszem, człowiek w ich mniemaniu był zależny od decyzji sił wyższych, jednak w dużej mierze brał całkowitą odpowiedzialność za własny los. Warto zbadać argumenty przemawiające za taką koncepcją, dokonując analizy opiewających ją tekstów literackich. W poniższej pracy będą to Makbet Wiliama Szekspira, Boska komedia Dantego Alighieri i Z legend dawnego Egiptu Bolesława Prusa.
Makbet Wiliama Szekspira to opowieść o niszczycielskiej sile ambicji i upadku człowieka. Autorowi udało się w sposób niespotykany przed nim ująć wielopłaszczyznowość ludzkich charakterów, ukazując zdegenerowanego Makbeta również jako mężczyznę, który niegdyś był przecież szlachetnym rycerzem. Zarazem też Szekspir zrywa z antyczną tradycją przedstawiania człowieka jako ofiary fatum, którego nie da się uniknąć. Jego Makbet to człowiek całkowicie sobie winny, stawiający czoła konsekwencjom swoich decyzji, ale przez to wolny od nakazów przeznaczenia.
Elżbietański dramaturg dostrzega jednak granice tej wolności. Wyznacza je poprzez ingerencję sił nadprzyrodzonych - Wiedźm i bogini Hekate. Stanowią one jednak tylko swoiste kusicielki, ukazują Makbetowi niejednoznaczne wizje, mamią obietnicami bez pokrycia. Decyzja co czynić pozostaje zawsze w rękach bohatera, nawet jeżeli jego wola zostaje nakierowana do złego przy pomocy perswazji. Tym samym Szekspir idealnie oddaje miejsce człowieka w świecie jako istoty wolnej, a zarazem podległej nurtowi wydarzeń niezależnych od niej samej.
Boska komedia również na swój sposób podejmuje tematykę wolności człowieka do decydowania o własnym losie. Robi to jednak z perspektywy chrześcijańskiej, wyprowadzając do czytelnika przestrogę o konsekwencjach błędnego życia. Los możemy tutaj rozumieć w kontekście tego, co czeka człowieka po śmierci. Dante ukazuje możliwości jako konsekwencje decyzji podejmowanych w toku ziemskiej egzystencji, determinujących ostateczny koniec człowieka. Wszystko to postrzega jako boską sprawiedliwość, karę współmierną do winy. Dlatego wszystkie kręgi piekielne oparte są na kaźniach, które w jakiś sposób nawiązują do grzechów rezydujących tam dusz.
Dante daje więc człowiekowi wybór swojego losu w ramach porządku stworzonego przez Boga. Tak rozumiany los jest więc w istocie dolą - miejscem człowieka w sprawiedliwie urządzonym wszechświecie. Śmiertelni pozostają woli, a przez to odpowiedzialni za swoje czyny. Wizja ta nie jest jednak tak prosta. Dante, prócz konsekwencji wolności, dostrzega również chaotyczny charakter naznaczonego nią życia. Porównuje je bowiem do ciemnego lasu, gdzie człowiek goniony jest przez dzikie bestie. Są to żądze tego świata, ale być może również siły nieczyste, które wywierają na nas wpływ. Człowiek nie rozumie więc tego "ciemnego lasu", którego mieszkańcy dodatkowo mogą mu insynuować kierunek życia. Starożytne fatum byłoby więc dla mistrza Dantego jedynie konsekwencją wyborów, podejmowanych dodatkowo przez istotę słabą i pozbawioną całkowitego rozumienia swojej sytuacji.
Z legend dawnego Egiptu rozpoczyna sławetne zdanie: Patrzcie, jak marne są ludzkie nadzieje wobec porządku świata; patrzcie, jak marne są wobec wyroków, które ognistymi znakami wypisał na niebie Przedwieczny! Autor podkreśla tym samym brak możliwości człowieka do pełnego zapanowania nad swoim losem. Porządek świata stanowi tutaj niepojętą siłę, która rządzi kosmosem niezależnie od czegokolwiek, nawet pojętej w ludzki sposób moralności. Tym samym autor pozornie pozbawia człowieka kierownictwa nad swoim losem. Pozornie, ponieważ nie pozbawia go przy tym wolnej woli. Jedynie podkreśla, że wobec sił wyższych jesteśmy całkowicie bezsilni.
Czy jednak determinuje to nasze życie? Wydaje się, że Prus tak nie myślał. Inaczej musiałby powstrzymać się od moralnej oceny rządów Ramzesa i niewprowadzonych reform Horusa. Tymczasem ukazuje on tego drugiego w pozytywniejszym świetle, pierwszego ukazując jako tyrana. Człowiek jest tu wiec odpowiedzialny za swoje czyny, nie ma jednak ostatecznej decyzji co do ich spełnienia.
Zagadnienie takie jak los jest prawdopodobnie niemożliwe do poznania, ze względu na swoją naturę. Będąc, teoretycznie, zanurzonym i determinowanym przez swoje przeznaczenie, człowiek nie może ocenić swojego na nie wpływu. Wydaje się więc, że sąd powinien zostać w tym wypadku zawieszony albo chociaż pozostawiony na poziomie uznania istnienia wolnej woli oraz siły wyższej jednocześnie. Nasze decyzje o własnym losie są więc ograniczone.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.