Homer – biografia, wiersze, twórczość

Homer (Hómēros), najsłynniejszy poeta grecki, znany przede wszystkim jako twórca Iliady i Odysei, żył zapewne w VIII wieku p.n.e..

Starożytność grecko-rzymska przypisywała mu autorstwo również innych poematów epickich, cennych jako źródło wiedzy o tradycyjnej religii greckiej hymnów homeryckich oraz dwóch poematów heroikomicznych Batrachomyomachia (dosł. wojna żabio-mysia) oraz Margites (dosł. "głupiec" lub "rozpustnik"). Arystoteles pisał, że dzieła Homera to doskonały przykład twórczości, której istotą jest odtwarzanie (mimesis) rzeczywistości ludzkiej.

W czasach hellenistycznych filologowie m.in. w Aleksandrii, stolicy Egiptu Ptolemeuszy, zestawiając tekst Iliady i Odysei, zaczęli dostrzegać różnice w języku i szczegółach tych samych opowieści mitologicznych. Pojawiły się zatem wątpliwości czy autorem obu dzieł jest ta sama osoba. Pytanie o autorstwo eposów to tzw. kwestia homerycka, interesująca żywo filologię nowożytną i XIX wieczną. Dziś trudno już mówić o negowaniu istnienia postaci Homera lub widzeniu w nim li tylko kompilatora, jednak badania nad źródłami treści eposów, np. w kontekście indoeuropejskim oraz studia interdyscyplinarne rozwijają się intensywnie.

O życiu wielkiego epika już starożytność klasyczna nie wiedziała zbyt wiele. Siedem miast pretendowało do tytułu jego ojczyzny. Znane nam wersje żywotów Homera, zredagowane w czasach cesarstwa rzymskiego, zawierają wątki legendarne (np. powszechnie utrwalone wyobrażenie Homera jako ślepca) i są pismami anegdotycznymi.

Za wiarygodne można uznać np. świadectwa Herodota. Wskazują one na jońską ojczyznę Homera. Żył on zapewne w VIII wieku w północnej części nadmorskiego wybrzeża Azji Mniejszej (dzisiejsza Turcja, na południe od Bosforu). Jego miastem rodzinnym mogła być Smyrna. Jest prawdopodobne, że należał do kręgu (bractwa religijnego?) aojdów – poetów związanych z dworem panujących w Troadzie. Władcy owi wywodzili swe pochodzenie od Eneasza, a pieśń XX Iliady opowiada, że z woli Zeusa właśnie oni mieli objąć panowanie nad terytorium Troi. Homer mógł również przebywać, przynajmniej przez jakiś czas, na wyspie Chios, a na starość osiąść i umrzeć na Ios. Pojawiły się też hipotezy łączące postać wielkiego aojdy z Beocją.

Warto pamiętać, że gdy w VIII wieku, u kresu tzw. „ciemnych wieków” wprowadzono do Grecji pismo alfabetyczne, Homer lub krąg jego uczniów i pomocników mógł być jednym z pionierów spisywania przekazywanej wcześnie ustnie pieśni poetyckiej. Następowało zatem coraz powszechniejsze odejście od monopolu recytacji i siłą rzeczy powiązanej z nią improwizacji w kierunku poezji utrwalanej na piśmie czyli literatury sensu stricto. Spisanie kanonicznego tekstu dzieł nastąpiło w Atenach za panowania tyrana Pizystrata.

Pismo ułatwiło czy wręcz umożliwiło stworzenie dużych form literackich, niemożliwych w zasadzie do pełnego przyswojenia i swobodnego przytaczania z pamięci (por. księgi Biblii hebrajskiej np. Psalmy, Pieśń nad Pieśniami). Iliada liczy ponad 15 000, zaś Odyseja ponad 12 000 wersów. Dzięki zapisowi alfabetycznemu można było również utrwalić owoce pracy twórczej w rozmaitych jej szczegółach i rozwiązaniach np. stylistycznych i metrycznych.

Obraz równiny pod murami Troi, gdzie Agamemnon zebrał władców greckich zjednoczonych wokół wspólnej sprawy miał moc budzenia i utrwalania poczucia wspólnoty Greków. Epos stał się m.in. dzięki swemu językowi, nie będącemu żadnym z żywych dialektów oraz odwołaniom do dawnej, legendarnej przeszłości i mitu, źródłem jedności poszczególnych tradycji. Również w Odysei wokół jednej opowieści o losach konkretnego, żywego bohatera, osnuto lokalne, często bardzo dawne, mity znane greckim żeglarzom i kolonizatorom z całego basenu Morza Śródziemnego.

O pochodzeniu Homera

Samo imię Homer (Ὅμηρος) oznacza zakładnika lub osobę, która jest zobowiązana do posłuchu czy podążania za kimś. Starożytni określali Homera również jako Poetę - ὁ Ποιητής (z rodzajnikiem określonym, dziś powiedzielibyśmy np. the Poet). Według tradycji był ślepy (dar poezji w zamian za dar wzroku, por. Odyseja VIII. 63-64, też hymn homerycki do Apollona, mówiący o "mężu ślepym, żyjącym na skalistym Chios"). Obraz pozbawionego wzroku, lecz widzącego duchem aojdy to locus communis literatury greckiej.

Poza Iliadą (Ἰλιάς) i Odyseją (Οδύσσεια), Starożytność przypisywała Homerowi poemat heroikomiczny Batrachymyomachia (Βατραχομυομαχία , dosłownie „walka żab z myszami” z okresu klasycznego lub hellenistycznego), poemat komiczny Margitès (Μαργίτης, o autorstwie Homera pisał Arystoteles w Poetyce 13.92) oraz hymny homeryckie (VII-VI wiek). Dwa wielkie dzieła Homera były przekazywane ustnie aż do czasów Pizystrata (520 rok p.n.e., autorstwo Homera nie jest jednak pewne zob. „kwestia homerycka”). Tyran ów powołał bibliotekę publiczną, polecając przy tym by każdy rapsod goszczący w Atenach wyrecytował pisarzom całość tego, co zna z Homera. Poszczególne warianty i fragmenty uzgodniono i zintegrowano, uzyskując w ten sposób tekst wzorcowy. Syn Pizystrata, Hipparch, polecił by eposy odczytywano co roku z okazji Panatenajów (Platon w dialogu Hipparch).

Poeta żył zapewne w Azji mniejszej, w Jonii. Rozwijająca się wśród bogatej arystokracji polis, poezja epicka osiągnęła tam wysoki poziom. Podstawą języka homeryckiego jest właśnie tamtejszy dialekt greckiego. Jońska wyspa Chios miała dawne tradycje cechu homerydów. Miastem rodzinnym Homera mogła również być położona w Azji Mniejszej, na pograniczu obszaru eolskiego i Jonii, Smyrna. Tym samym w sensie współczesnej geografii, protoplasta literatury Europy pochodziłby z Azji. Również inne miasta chciały uchodzić za ojczyznę Poety (np. Kyme i Kolofon).

Odpowiedź na pytanie o datę urodzenia Homera jest niezwykle trudne. Hipotezy rozciągają się na cztery wieki, od X do VII p.n.e.. Jest też wysoce prawdopodobne, że Iliada jest starsza, o kilka dekad wyprzedzając powstanie Odysei (odmienność czy ewolucja religijna, zwłaszcza odnośnie śmierci i eschatologii). O późniejszym powstaniu Odysei świadczyć może również, że nigdy nie mówi o sprawach znanych z Iliady, chętnie zaś wspomina o wydarzeniach, które miały miejsce po kończącym Iliadę pogrzebie Hektora. Odyseja jest również starsza od utworów Hezjoda, który w kilku miejscach wzoruje się na niej. Dla Iliady można wobec tego przyjąć, zdaniem Ignacego Wieniewskiego, połowę IX wieku, Odyseję zaś powiązać z przełomem IX i VIII wieku, zatem ok. roku 800 przed Chrystusem. Argumentację taką wzmacnia zgodność owej chronologii ze stwierdzeniem Herodota, że Homer żył czterysta lat przed nim, zatem w wieku IX. Z późniejszej daty Odysei nie musi wynikać, że napisał ją już ktoś inny, bowiem Homer zmarł lub był starcem. Wobec ubogich źródeł sprawa jest, o ile wiemy, nie do rozwikłania. Mógł oba utwory stworzyć samodzielnie, mógł mieć ucznia czy dziedzica literackiego. Badacze nie wydali konkretnej opinii.

Rzeczywistość słowa

W Starożytności pojawiały się „naiwne” koncepcje biograficzne, wedle których Homer był naocznym świadkiem – dworskim poetą w obozie Greków pod Troją, lub że przynajmniej żył w czasach, o których pisał. Nie kwestionowano historyczności narracji eposów, traktując je jako doskonałe źródło wiedzy historycznej. Współczesna nauka stoi na stanowisku, że co do zasady homerycki „wiek bohaterski” z jego „chwalebnymi czynami mężów” to schyłek epoki mykeńskiej. Pozytywistyczny hiperkrytycyzm, widzący u Homera głównie legendy i mocno zniekształcone czy „reliktowe” wiadomości historyczne, ustąpił jeszcze w latach 40. XX wieku pozycjom bardziej wyważonym. Pogłębia się stale wiedza o Grecji sprzed przybycia Dorów (obecnie zw. digital humanities i studia interdyscyplinarne są tu kluczowe). Historyczność wyprawy (wypraw) podobnych do tych z Iliady potwierdza i konkretyzuje archeologia (zwłaszcza Troja VII, tabliczki hetyckie z Boghazkoi z etnonimem „Ahhiyawa”, egipskie wzmianki o „Achajwasza” i „Danuna”).

Homer żył jednak wiele pokoleń po czasach dwukonnych rydwanów Achajów, co sam stwierdza, przeciwstawiając teraźniejszość „dawnym czasom” swej pieśni (np. Iliada XII, 378-383; 445-449). Poeta opiewał wiek bohaterski, imponujący jego współczesnym (np. Mykeny i ich potężne fortyfikacje, a w nich wnętrza pałacowe). Można rzec, że stale archaizuje, świadomie lub nie. Achajów, zwłaszcza ich możnych i królów, już nie ma, ale wciąż żyją w pieśni, w oderwaniu od swych tabliczek i opuszczonych pałaców epoki brązu. Wiele dobrze zachowanych obiektów Twórca mógł oglądać osobiście (np. naczynia i broń podobne do pucharu Nestora i hełmu Merionesa (por. np. zbroja z Dendra w Argolidzie)). Obok archaizmów pojawiają się u Aojdy również anachronizmy (np. wkładane w usta bohaterów Iliady popularne powiedzenia, wskazujące na żelazo jako produkt powszechnie znany). Nie odpowiada, o ile wiemy, zwyczajom mykeńskim, kremacja na stosie i pochówek popiołów w kurhanie. Zatem o kulturze homeryckiej można mówić jedynie jako o złożonym tworze literackim o prestiżowej pozycji kulturowej, będącym poetycką syntezą dwóch epok.

Jak zauważa Ignacy Wieniewski, historycy literatury lubią porównywać Iliadę i Odyseję do dwóch niezmiernie wysokich szczytów górskich, które znaczą początek literatury greckiej, a tym samym całej literatury europejskiej. Porównanie takie jest trafne, o ile nie tworzy sugestii, iż owe szczyty pojawiły się ex nihilo, zaś przed nimi panowała pustka – próżnia umysłowa i kulturowa. Jest zgoła odwrotnie, o czym świadczy już sam artyzm poematów Homera. Poprzedził je długi okres rozwoju poezji, z pewnością nie bez wpływów, zwłaszcza cywilizacji wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, a szczególnie Azji Mniejszej. Pomniki poezji greckiej z czasów przed Homerem nie są nam bezpośrednio znane, żaden z nich nie zachował się nawet w niewielkich fragmentach. Można jednak powiedzieć, że za majestatycznymi szczytami greckiego eposu ukrywają się długie i narastające pasma „podgórzy poetyckich” anonimowych aojdów (ἀοιδοί) i rapsodów (ῥαψωδοί), prowadzących, niczym górski szlak, do geniuszu Homera.

O dziełach Homera

Styl eposów jest owocem wielu wieków kształtowania się epiki greckiej. Koloryt jego jest bohaterski, oparty na charyzmie i patosie budowanym poprzez solenny konwencjonalizm, złączony z kreacją herosów na tle uboższych członków rodu - gennetów (γεννῆται) oraz niezindywidualizowanej masy ludu - δῆμος. Ważnym elementem poetyki Homera są epitheta ornantia, będące utrwalonymi, dawnymi określeniami rzeczy i osób (np. określenia aspektów i mocy Zeusa, jak „chmurowładny”, „cny doradca”; por. pozorną sprzeczność w Iliadzie IX. 377). Konwencjonalne są też stałe formuły związane z walką zbrojną, posilaniem się, wdziewaniem szat itp. (por. np. dzisiejsze modlitwy przy zakładaniu alby, stuły itd., modlitwy Paschy żydowskiej). Są to środki literackie, ale i ówczesne, żywe reguły porządkowania świata arystokratów greckich, nawiązujące stale do dawnego, chwalebnego tempus illud, z którym łączyły i który po części ożywiały na nowo. Stąd i znaczenie mowy jako aktu sprawczego, rytuału przemawiania z doniosłymi konsekwencjami społecznymi (por. błogosławieństwa, dialogi i przemowy proroków i patriarchów ze Starego Testamentu oraz np. archaiczne rzymskie formuły procesowe – legis actiones). Sam Homer wspaniale posługiwał się retoryką, nie tylko komponując słynną mowę Achillesa do posłów Agamemnona z księgi IX. Koresponduje z tym i sztuka narracji, a zwłaszcza mistrzowski obiektywizm epicki. Trudno również nie wspomnieć o bardzo trudnym do oddania w języku polskim, zmiennym rytmie heksametrów dzieła. Warto zapoznać się z dostępnymi w Internecie recytacjami fragmentów oryginału, niekiedy z akompaniamentem. Interesujące są też recytacje przekładów na angielski.

Ponadto, dobrze znane porównania homeryckie trudno uznać za rutynowe czy schematyczne. Są bardzo żywe i plastyczne, kreślą obrazy przyrody i obyczajów, stanowiąc cenne świadectwo, nie do przecenienia dla archeologii i antropologii kultury. Fascynację pracą rąk ludzkich i sztuką oddają opisy działających na emocje, zachwycających przedmiotów (berło z Iliady II. 100-108, a zwłaszcza opis tarczy Achillesa z ks. XVIII, bardzo podobnej do tarcz orientalizujących z VIII wieku, znalezionych na Krecie).

Język poezji Homera nie jest, o ile wiemy, językiem żadnego Greka. Jest to mowa czysto literacka, zastosowana jedynie w epice. Łączy, niejako eklektycznie, elementy dialektów i faz rozwoju lingwistycznego (greka jońska, spetryfikowane eolizmy z dawniejszej epiki oraz stare, nieindoeuropejskie wyrazy „egejskie”. Konglomerat lingwistyczny Aojdy przedstawia post factum dynamikę poezji epicznej jako rodzaju literackiego. Pouczająca jest sprawa digammy – archaicznej litery greckiego alfabetu (Ϝ, ϝ, liczebnikowo: ϛ, identyczność z „F” łacińskim jest nieprzypadkowa). Oznaczała wpierw dźwięk /w/, również jej nazwa brzmiała, podobnie jak litery semickiej "waw" lub "wau". Homer zna jeszcze tę głoskę jako element żywego języka, wpływa ona niekiedy długość sylab w metrum. Trudno widzieć w niej relikt, bardziej świadome zastosowanie, głównie dla potrzeb metrycznych oraz archaizacji (por. też dualis). Podobnie można uznać za ślady ewolucji języka, np. traktowane przez Homera jako środek poetycki są trzy formy dopełniacza l.poj. rzeczowników męskich: -os, -oo, -oio. Ciekawe są analogie do świadomie spetryfikowanych języków sakralnych, jak hebrajski biblijny lub łacina ksiąg liturgicznych i Wulgaty, nie wspominając o grece Septuaginty, żywej w liturgii Cerkwi. Nowszym, nie nawiązującym do literatury pięknej, przykładem jest „francuski prawa” – Law French, stosowany w sądach angielskich po 1066 roku, do dziś mający wielki wpływ na język jurysprudencji krajów anglojęzycznych.

Kwestia homerycka

Szeroko znana "kwestia Homerycka" (problem Homerowy) ma dawny rodowód, jej korzenie sięgają bowiem III wieku przed Chrystusem, zatem epoki nauki hellenistycznej, której wielkim czy wręcz największym centrum była stolica Egiptu Ptolomeuszów – Aleksandria. Wtedy to filologowie greccy zakwestionowali utrzymujące się siłą wielowiekowej tradycji przeświadczenie, że autorem obu epopei był jeden człowiek, historyczny Homer. Wystąpili z tezą, że Odyseję stworzyła inna osoba. Inni badacze literatury dokonywali tzw. atetez – zaprzeczania autentyczności niektórych partii tekstu, które uznawali za interpolacje. Taka metoda odegrała również dużą rolę w krytyce homeryckiej XIX i pierwszych dekad XX wieku, nie tylko w Niemczech.

Kwestia Homerycka odżyła w kręgu kultury europejskiej na nowo w XVII wieku. Toczył się wtedy spór literacki znany jako La querelle des Anciens et des Modernes. Przeciwnicy wzorcowej pozycji starożytności grecko-rzymskiej skorzystali właśnie z eposów Homera, by uderzyć w apologetów dorobku Greków i Rzymian. Charles Perrault retorycznie wołał, że „rzekome arcydzieła” to zlepki drobnych utworów, zaś Homer nigdy nie istniał. Jego stronnik, Francois Hedelin opat Aubignac próbował uzasadnić tę bardzo ogólną i nieprecyzyjną tezę w Conjectures academiques ou Dissertation sur „l’Iliade” z 1664 roku. Kontrowersja na nowo odżyła, już w kręgu niemieckiego starożytnictwa, dziełem F.A. Wolfa Prolegomena ad Homerum z 1795 roku. Problem Homerycki jest o tyle złożony, że jest kwestią nie tyle krytyki tekstu, lecz zagadnieniem interdyscyplinarnym, zasadniczym dla historii kultury. Jego problematyka dotyka bowiem pól badawczych nie tylko filologii klasycznej, lecz również teorii literatury, antropologii kulturowej, archeologii, historii, nauki o religii oraz lingwistyki.

Podstawą kontrowersji i pojawiania się rozmaitych hipotez jest przede wszystkim brak wiadomości o czasie i miejscu powstania obu eposów, jak również o życiu i dziele Homera jako takiego. Stąd i ujęcia „nihilistyczne”, funkcjonujące w XIX wieku w dwóch postaciach tzw. pluralizmu. Pierwszą była Liedertheorie Karla Lachmanna, który postrzegał Iliadę jako zespolenie czy wręcz „zlepek” osiemnastu pieśni, wcześniej od siebie niezależnych. Pewnym osiągnięciem metodologicznym tego uczonego było zastosowanie do Homera metody, którą wcześniej zastosował do badania germańskich Nibelungów. Gottfried Hermann natomiast wystąpił z teorią tzw. jądra poetyckiego, zgodnie z którą oba utwory powstały z niewielkiego zalążka, który stopniowo wzbogacał się kolejnymi tekstami poprzez dodatki pieśniowe i interpolacje. Takie kolektywne dzieło doczekać się miało ustalenia przez komisję redaktorów powołaną za Pizystrata w VI wieku przed chrystusem. Obie te teorie dominowały wśród filologów aż do zwycięstwa w wieku XX unitaryzmu.

Pluralizm, pojawiwszy się w latach 30. XIX wieku, znalazł dobrą recepcję wśród intelektualistów epoki romantycznej, korespondował też z racjonalistyczną krytyką wyższą Starego i Nowego Testamentu. Doskonale odpowiadał założeniom Herdera, Grimma i Schlegla, że pieśń gminna - epopeja ludowa (a zatem, jak przyjmowali a priori, poezja Homera) jest dziełem etnosu jako całości, jako organizmu – osoby (por. z inne perspektywy poglądy niemieckiej szkoły historycznej z F.K. von Savigny na czele na państwo i prawo, oraz pisma Ottona Gierke). Jednostka odgrywa rolę tylko pośrednią i dość drugorzędną, utwór rodzi się obiektywnie, poprzez pewne prawa społeczne (determinizm literacki). Surowe piękno i prymitywna atrakcyjność eposu ludowego pochodzi z jego „naturalnej prostoty”, swego rodzaju pozornej „dziewiczości umysłu” jego amorficznego, kolektywnego twórcy. Geniusz zbiorowy nie wie co to środki artystyczne i poetyka, działa w oparciu o czucie i wiarę. Późniejsze odkrycia kazały zweryfikować owe tezy, chociaż ich trwałym dorobkiem było położenie nacisku na „zakotwiczenie” twórcy w konkretnej kulturze, czasie i miejscu.

Nie wzięto jednak pod uwagę choćby potencjału pamięci ludzi nie znających pisma, lecz od dziecka ćwiczących się w zapamiętywaniu, jak właśnie bardowie czy rapsodzi. Poematy o rozmiarach Odysei i Iliady są dla takich poetów i recytatorów jak najbardziej możliwe do pełnego pamięciowego opanowania. Cenna była, być może tendencyjnie pomijana lub bagatelizowana, wypowiedź Ksenofonta (Symposion III.5) o żyjących w czasach klasycznych ludziach, którzy recytowali z pamięci oba eposy w całości. Odkrycie cywilizacji mykeńskiej z jej tabliczkami, pokazało ponadto, że pismo było znane w Grecji długo przed czasami Homera. Również on sam mówi w wersach 165-9 księgi VI Iliady o liście króla Projtosa, zapisanymi znakami, przekazującymi informacje jego teściowi, trudno jednaj stwierdzić o jaki rodzaj pisma tutaj chodzi. Oralność epiki mogła wynikać nie tyle z analfabetyzmu archaicznych arystokratów, co z przekonania że pismo nie nadaje się do utrwalania takiej twórczości.

Z pewnością nie należy mówić o eposach Homera jako o literaturze „ludowej” w sensie twórczości surowej, a zatem pozbawionej artyzmu i wyrafinowania. Epopeje jako takie, czy to greckie czy np. anglosaskie lub francuskie (chansons de geste) mają charakter dzieł wychodzących spod ręki indywidualnych twórców, czerpiących z tradycji arystokratycznej, lecz przetwarzających ją w procesie artystycznym w integralną całość. Zwracają uwagę choćby aspekty kunsztu poetyckiego: nie tylko samo stosowanie heksametru, lecz i przemyślany plan i kompozycja poematów, z jasną, wprowadzoną już w pierwszych wersach, osią akcji. Podobnie jak do określeń eposów homeryckich jako „ludowych”, trzeba podchodzić z dużą dozą rozwagi do śmiałych i dość anachronicznych porównań do poezji dworskiej np. Francji czy Niemiec XIII-XIV wieku. Jedynie za pewną metaforę czy skrót myślowy uznać trzeba twierdzenie o „greckim średniowieczu”. Trafne jest spostrzeżenie o konwencjonalizacji np. pasterstwa Eumajosa, dalekiego od trudnego, bolesnego i krótkiego życia prawdziwych wieśniaków. Wyrazem konwencjonalizmu mogą być również, przynajmniej niektóre, epitheta ornantia. Podobnie z punktu widzenia religioznawstwa dość śmiała wydaje się teza o sceptycyzmie religijnym spowodowanym przez nadmierne wyrafinowanie (dekadencję?) kulturalną doby Homera. Sceptycyzm ten miałby się przejawiać zwłaszcza w Iliadzie XII. 243 (w miejsce wróżb – walka w obronie ojczystej ziemi). Można jednak wyprowadzić tu analogie do, znanych prawom antycznym, w tym prawom ludów indoeuropejskich, sądów bożych (ordaliów). W interpretacji tego fragmentu warto również odwołać się do kultu wojny, charyzmatycznych wodzów i wojowników, a wraz z tym szału bitewnego jako oznaki działania numenicznego.

Rafał Marek

Literatura:
Artykuł „Digamma” (j. ang.) https://en.wikipedia.org/wiki/Digamma
Artykuł „Homer” (j. franc.) https://fr.wikipedia.org/wiki/Hom%C3%A8re
Homer, Iliada, tł. i oprac. I. Wieniewski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1984;
K. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1987;
K. Witte s.v. Homeros 1 [w:] Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, vol. VIII.2 Hestiaia-Hyagnis (1913), kol.2188 -2247.

Homer – wiersze, utwory, twórczość

Homer – interpretacje

Homer – wydania

Epoka literacka: Starożytność