Kazimierz Przerwa-Tetmajer - biografia, wiersze, twórczość

Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940) urodził się w Ludźmierzu, w powiecie nowotarskim. Jest znany przede wszystkim jako poeta modernistyczny, jedna z ikon Młodej Polski i jej czołowy liryk. Tworzył również utwory prozą i dramaty, a oprócz tego zajmował się publicystyką oraz krytyką sztuki. Był programowym wyrazicielem dekadentyzmu.

Ojciec Poety, Adolf, walczył w obu powstaniach narodowych, piastował również godność marszałka powiatu nowodworskiego. Brat przyrodni – Włodzimierz Tetmajer - był malarzem, pisał również poezje i utwory prozą. W roku 1883 rodzina przeprowadziła się do Krakowa. Kazimierz uczył się tam w Gimnazjum św. Anny, następne rozpoczął studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Podczas studiów poznał Lucjana Rydla, Stanisława Estreichera i Ferdynanda Hoesicka. W roku 1888 rozpoczął współpracę z Tygodnikiem Ilustrowanym, rok później z Kurierem Warszawskim, a w roku 1893 z krakowskim Czasem.

Po ukazaniu się drukiem drugiej serii Poezji (1894), Kazimierz Przerwa-Tetmajer zintensyfikował swój udział w literackim życiu Krakowa, stając się żywym portretem poety młodopolskiego. W roku 1895 wyjechał jako osobisty sekretarz hrabiego Adama Krasińskiego do Heidelbergu. Oprócz tego zwiedzał Francję, Niemcy, Włochy i Szwajcarię. W roku 1912 świętowano w Warszawie 25 lat jego twórczości. W tym samym czasie pojawiły się pierwsze widoczne oznaki zaburzeń psychicznych.

Wobec wybuchu wojny światowej opowiedział się za Legionami Józefa Piłsudskiego, przyjmując zatem pragmatyczną orientację na Mocarstwa Centralne. W latach 1914-15 organizował Komitet Narodowy w Zakopanem. Wobec upadku Habsburgów oraz zajęcia Spisza i Orawy przez oddziały polskie Kazimierz Przerwa – Tetmajer zainicjował powołanie Komitetu Ochrony Podhala. Był również prezesem Komitetu Obrony Kresów Południowych.

Po kapitulacji II Rzeszy i rozpadzie Austro-Węgier Poeta zamieszkał w Krakowie, następnie Zakopanem, by osiąść na stałe w Warszawie. Pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich (1921), natomiast w roku 1934 został honorowym członkiem Polskiej Akademii Literatury. Coraz bardziej pogarszało się jego zdrowie: słabnący wzrok i zaburzenia umysłowe skutkowały wycofaniem się z życia społecznego i towarzyskiego. Niemożliwa stała się też działalność pisarska. Poeta utrzymywał się dzięki pomocy innych i ofiarności społecznej. Wraz z nadejściem panowania Rzeszy wyrzucono go z Hotelu Europejskiego, chociaż miał tam zagwarantowane lokum i środki do życia. Zmarł niebawem, bo 18 stycznia 1940 roku w stołecznym Szpitalu Dzieciątka Jezus.

Druga i trzecia seria Poezji wprowadzała problemy charakterystyczne dla europejskiego modernizmu. W utworach Tetmajera widać wpływy poglądów m.in. Artura Schopenhauera i Fryderyka Nietzschego oraz fascynację indyjskimi doktrynami filozoficznymi. Poeta pozostawił po sobie również śmiałe erotyki oraz impresjonistyczne wiersze krajobrazowe opiewające piękno tatrzańskiej przyrody. W Hasłach (1901) i Poezjach współczesnych (1906) zawarł wiersze społeczne. Stworzył również zbiór nowel Na Skalnym Podhalu, pisanych stylizowaną gwarą górali podhalańskich, historyczno – podaniową powieść Legenda Tatr (Maryna z Hrubego, 1910; Janosik Nędza Litmanowski 1911) oraz powieść historyczną osadzoną w czasach Bonapartego Koniec epopei (t. 1-4, 1913-1917), ocenianą przez krytykę i filologów jako dzieło nieudane.

Lata młodzieńcze

Kazimierz Przerwa-Tetmajer urodził się 12 lutego 1865 roku w Ludźmierzu na Podhalu zmarł zaś 18 stycznia 1940 roku w Warszawie. Jest znany przede wszystkim jako poeta, pisał również powieści i nowele oraz próbował swych sił w dramacie. Był synem Adolfa Tetmajera, powstańca listopadowego, i Julii z Grabowskich, bratem przyrodnim znanego malarza młodopolskiego Włodzimierza, a także bratem ciotecznym zaś Tadeusza Boya-Żeleńskiego. Ojciec, posługujący się również niemiecką wersją nazwiska - Tettmayer von Przerwa, po powrocie około 1840 roku z emigracji we Francji, zajmował się zarządem majątkiem w Ludźmierzu, następnie piastował godność posła do Sejmu Krajowego Galicji III Kadencji (lata 1870-1876) oraz marszałka powiatu nowotarskiego.

Wobec utraty majątku w rodzinnych stronach (ojciec sprzedawał stopniowo ziemię w latach 1877-1883), rodzina Tetmajerów przeprowadziła się w roku 1883 do Krakowa, gdzie matka prowadziła pensjonat, zaś Kazimierz uczył się w Gimnazjum św. Anny w Krakowie. Mieszkając jeszcze w Ludźmierzu dobrze poznał Tatry wraz z Podhalem oraz Spisz i Liptów. Przez wiele lat wędrował po górach z m.in. bratem, Klimkiem Bachledą, Boyem Żeleńskim i Jerzym Żuławskim. W roku 1892 brał udział w pierwszym udokumentowanym wejściu na Staroleśny Szczyt i Baniastą Turnię. W latach 1889-1893 wspólnie z Boyem Żeleńskim i góralskimi przewodnikami wszedł na Furkot (2405 m. n.p.m.). Po roku 1896, ze względu na pogarszające się zdrowie, wędrował jedynie pod dolinach górskich i Podhalu. W roku 1902 został honorowym członkiem Towarzystwa Tatrzańskiego, również od tego roku przełęcz między Zadnim Gerlachem a Gerlachem, położona na wys. 2590 m. n.p.m., nosi imię Poety.

Studia, podróże, poezje

Pierwsze wiersze Autora zaczęły powstawać podczas jego studiów filozoficznych na Uniwersytecie Jagiellońskim (lata 1884-1886), współpracował również z kręgami krakowskich dziennikarzy, współredagując Kuriera Polskiego w latach 1889-1893. Tworzył również dla Tygodnika Ilustrowanego, Kuriera Warszawskiego i wydawanego pod Wawelem Czasu.

Wkrótce wyjechał do Warszawy, gdzie pracował jako sekretarz hrabiego Adama Krasińskiego - poety, pisarza, redaktora Biblioteki Warszawskiej. Towarzyszył mu w wyjeździe na studia do Heidelbergu, gdzie Krasiński uzyskał tytuł doktorski pracą o chłopach polskich. Następnie Tetmajer powrócił bliżej Tatr, przebywając w Zakopanem i Krakowie.

Poeta kilkakrotnie zaręczał się, m.in. z Laurą Rakowską (jej dotyczył wiersz A kiedy będziesz moją żoną), jednak nie zawarł małżeństwa z żadną z narzeczonych. Ze związku z nieznaną bliżej aktorką miał syna - Kazimierza Stanisława, który niestety zmarł w wieku 33 lat śmiercią samobójczą. Kazimierz Przerwa-Tetmajer był też w kilkuletnim związku z Marią Palider (Czarniakową), góralką uznawaną ze względu na żywą osobowość za prototyp postaci Maryny z Hrubego. Tę zakopiańską gospodynię uważa się również za muzę Jana Kasprowicza, która nie tylko towarzyszyła mu w podróżach po Europie (Włochy, Austria, Francja), lecz również wprowadziła w krąg podhalańskich muzykantów, gawędziarzy i tancerzy.

Bohema, modernizm i nirwana

Pierwszymi utworami Kazimierza Przerwy-Tetmajera są przygodne wprawki: poemat Illa oraz nowela góralska Rekrut z roku 1886. Rzeczywistym debiutem był wydany nakładem własnym pierwszy tom Poezji (1891). Autor jest w nich ukazany jako społecznik, wzburzony i żywo reagujący na wieść o masakrach związanych z tłumieniem strajków robotników. Serię I Poezji krytyka przyjęła jako debiut liryka nowoczesnego, poety wrażliwego na aktualną myśl filozoficzną i kulturę wysoką.

II i III seria Poezji były głośnymi wydarzeniami literackimi, zapewniającymi Autorowi dużą popularność. Tetmajer wyrażał w nich fascynację Schopenhauerem oraz Fryderykiem Nietzsche, zachwycał się filozofią indyjską (w jej europejskich interpretacjach i kontekstach) wraz z pojęciem nirwany (również pojmowanym na sposób modernistyczny, nie zaś stricte buddyjski). Stawał się tym samym głosem wyrażającym brak dogmatyzmu pokolenia "schyłkowców", poetą dekadencji jako konstruktu literackiego i artystycznego pochodzącego z kręgów cyganerii. Ukazanie się II serii Poezji w roku 1894 to punkt orientacyjny dla wskazania momentu przełomu modernistycznego w polskiej literaturze. Tęsknotę za "unicestwieniem" wyrażał zwłaszcza Hymn do Nirwany. W serii II spotykamy również uwielbienie dla sztuki jako najwyższego osiągnięcia życia poszczególnego człowieka i zbiorowości ludzkiej jako takiej (hasło eviva l'arte) wraz z kultem miłości rozumianej przede wszystkim jako eros. Erotyki Tetmajera budziły zgorszenie czy pruderyjne reakcje, jednak równocześnie fascynowały nowością ujęcia.

Z impresjonizmem i symbolizmem korespondowały kreślone słowem pejzaże tatrzańskie, nawiązujące ponadto do poetyki Adama Asnyka, oraz utwory takie jak Listy Hanusi, opisujące życie podhalańskiego ludu. W poematach (Pieśń o Jaśku zbójniku) jak też w epice (Śmierć Janosika) spotykamy postaci zbójnickie, stające w opozycji do prawa, nonkonformistyczne, decydujące się na stały konflikt z władzą i silniejszymi od siebie (aspekty odysejskie, wędrówka w świecie anomii i fatum). Mamy tu i formy balladowe i ujęcia nawiązujące do „rapsodów” chłopskiej poezji serbskiej.

W serii III Poezji Tetmajer zawarł literackie owoce swych podróży do Włoch. Owe impresyje łączą się z pejzażami morskimi, nie bez wpływu parnasistów francuskich. Zarówno górskie wędrówki, jak i bliskie kontakty z malarzami, przyczyniły się do plastycznej wyrazistości wizji artystycznej Poety, przejawiającej się w obfitości kolorów, korzystaniu z synestezji wraz z kunsztem stosowania nastroju (elegia Anioł Pański).

W odrodzonej Polsce

Gdy wybuchła I wojna światowa, związał się ze stronnictwem Piłsudskiego i Legionami. Redagował pismo Praca Narodowa, organizował również Komitet Obrony Spisza, Orawy i Podhala, brał udział w pracach przygotowawczych do plebiscytu na tychże terenach, napisał też broszurę O Spisz, Orawę i Podhale. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zamieszkał w stolicy. W roku 1921 objął godność prezesa Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy. Siedem lat później otrzymał nagrodę literacką Miasta Warszawy. W roku 1931 świętowano 45 lat jego pracy twórczej, zaś w 1937 – jej pięćdziesięciolecie. W roku 1934 został członkiem honorowym Polskiej Akademii Literatury. Był kawalerem Orderu Franciszka Józefa (1906), Złotego Krzyża Zasługi (1931) oraz Krzyża Oficerskiego Orderu Odrodzenia Polski (1937).

Niestety, ze względu na utratę wzroku i zaburzenia psychiczne czy też neurologiczne związane z chorobą weneryczną, w ostatnich latach swego życia przestał pisać. Od roku 1925 utrzymywał się z emerytury ufundowanej przez władze miejskie Bydgoszczy i wielu „zrzutkom” społecznym. W styczniu roku 1940 usunięto go czy też przewieziono pilnie do szpitala z Hotelu Europejskiego, gdzie miał dotychczas zapewnione lokum i utrzymanie. Był już wtedy w bardzo złym stanie zdrowia. Trafił na oddział chirurgiczny Szpitala Dzieciątka Jezus, gdzie wkrótce zmarł z powodu nowotworu przysadki mózgowej, anemii i niewydolności krążenia. Pochowany został, zgodnie ze swym poleceniem, w grobie syna na cmentarzu Powązkowskim. Obecnie jego szczątki są pogrzebane na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem.

Powstało wiele kompozycji stanowiących opracowania muzyczne wierszy Poety - tworzyli je Karol Szymanowski, Władysław Żeleński i Mieczysław Karłowicz. Do utworów Kazimierza Przerwy-Tetmajera chętnie nawiązywał w swych kazaniach głoszonych na Mszach dla Ludzi Gór ks. prof. Józef Tischner. W roku 1994 Wojciech Solarz wyreżyserował film Legenda Tatr, adaptujący przede wszystkim wątki z cyklu Na skalnym Podhalu. W grudniu 2008 r., jak donosiła prasa, na strychu willi w Sopocie odnaleziono fotografie, korespondencję oraz nieznane wiersze Tetmajera.

O twórczości Przerwy-Tetmajera

Pamiętając o wartości poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera, warto w tym miejscu bliżej scharakteryzować jego dorobek prozatorski. Nieudane okazały się niestety powieści współczesne o życiu artystów (Anioł Śmierci, Panna Mery) oraz satyryczny Roman panny Opolskiej z panem Główniakiem z roku 1912. Chybiona była również próba rywalizacji z Popiołami (Stefan Żeromski, 1902) – powieść Koniec epopei w trzech tomach (wyd. 1913-1917). Niestety, dzieło powstawało w okresie pogarszającego się stanu zdrowia Autora, a co za tym idzie zaniku kreatywności i weny, co gorsza Pisarz nie orientował się w epoce Cesarza Francuzów, w której osadził akcję książki.

Trudno jednak nie wspomnieć o wcześniejszych, wysokiej klasy utworach. Pierwszym z nich jest opowiadanie Ksiądz Piotr, nagrodzone w konkursie organizowanym przez krakowski Czas w roku 1895, wydane zaś rok później. Przychylne okazały się również głosy krytyki. Julian Krzyżanowski zwracał uwagę, że jest to w większej mierze obrazek, nie zaś nowela sensu stricto. Niekiedy bywa również określany jako gawęda. Charakterystyczny jest brak akcji - Tetmajer opisał dwa ostatnie dni życia posuniętego w latach wiejskiego proboszcza. W pogawędkach z organistą, kapłan wspomina młodość, lata służby w wojsku Królestwa Kongresowego jako rotmistrz, Powstanie 1830 roku, oraz wstąpienie na drogę kapłaństwa, by wynagrodzić pracą wśród ludu wiejskiego grzechy i błędy tak własne, jak i swych szlacheckich przodków wobec chłopskich poddanych. Poeta przedstawia sędziwego kanonika jako księdza szczerze kochającego swych parafian, oraz, w czym widać pewien aspekt franciszkański, przyrodę, kwiaty i drzewa z jego ogrodu które podobnie jak on, szykują się na zimowe obumarcie. Kapłan odchodzi do Boga pogodny, przekonany że nie zmarnował swego życia (analogie do ars moriendi). Ksiądz Piotr tym bardziej jest wart uznania, gdyż jego autor nie poszedł za silnym w modernizmie lękiem przed śmiercią jako fenomenem ponurym, mrocznym i niebezpiecznym, lecz przedstawił go zdecydowanie jako element naturalnego porządku życia i świata (analogicznie do franciszkańskiej Siostry Śmierci oraz buddyjskiego wyzwolenia z kręgu cierpienia).

Kolejne warte omówienia dzieło - cykl 40 nowel Na Skalnym Podhalu - wydano po raz pierwszy w Warszawie (1903-1910, pięć tomów). Tetmajer przedstawił, posługując się gwarą podhalańską (językiem „autentycznym”, a przy tym „archaicznym” niczym homerycka greka czy starocerkiewnosłowiański), przede wszystkim życie górali za panowania cesarzowej Marii Teresy (cesarki Tereski, 1717-1780). W zbiorze zawarł również nowele o średniowiecznym rodowodzie, jak również dotyczące najistotniejszych tematów współczesnych, jak choćby emigracja zarobkowa z Podhala – skalnego, a przez to i niegościnnego dla upraw.

Dla powstania cyklu duże znaczenie ma wczesne zetknięcie się Kazimierza Przerwy-Tetmajera m.in. z Sewerynem Goszczyńskim, przyjacielem ojca. Był to twórca pierwszego opisu ludowej kultury Podhala - Dziennika z podróży do Tatrów. Tetmajer przewyższył jednak romantycznego poetę, malując mistrzowski obraz niezwykłego w każdym swym przejawie świata ludzi skalistych, surowych gór, zanim wkroczyła do niego cywilizacja rewolucji przemysłowej. Wizja poetycka jest zwarta dzięki przyjęciu i utrzymaniu jednolitej koncepcji psychiki pierwotnej i autentycznej, odzwierciedlonej i stale wyrażanej w obyczajach Podhala. Integralność dzieła zapewnia również konsekwentne oddane tatrzańskie tło i przemyślana szata językowa, w której stylizacja gwarowa służy dla snucia narracji o cechach gawędy.

Tetmajer przedstawił prymitywną (tj. pierwotną, wartościowaną bardzo pozytywnie) kulturę zbójników, juhasów i myśliwych, a zwłaszcza ich przygody podczas łupieskich wypraw na południowe Podtatrze. Na tle skalistych szczytów, lasów i hal rozgrywają się dramaty namiętności, spotykamy tu ludzi utalentowanych: góralskich artystów śpiewu, tańca i sztuki opowiadania. Autor wprowadza postaci o profilu heroicznym, o monumentalnych sylwetkach. Są to mocne, wyraziste osobowości, podobne do tych z dzieł homeryckich oraz epiki serbskich "pewaczy" (J. Krzyżanowski). Korzysta przy tym, kreując głęboki autentyzm poszczególnych nowel, z pieśni, przysłów i "gadek" ludowych, które sam znał od najmłodszych lat. Poszczególne motywy tradycyjne zapożyczył zaś z opowiadań bajarzy, a zwłaszcza swego przyjaciela - starego Sabały.

Po publikacji pierwszych dwóch części cyklu, K. Przerwa-Tetmajer zetknął się z dezaprobatą krytyków ze względu na użycie gwary miast polszczyzny literackiej. Jednakże pozytywne spojrzenie na dzieło przyniosło tzw. "wydanie jubileuszowe" z roku 1914, przygotowane przez Spółkę Nakładową "Książka" - jednotomowe, z ilustracjami Leona Wyczółkowskiego (12 barwnych tablic z obrazami Tatr) oraz "rysunkami i zdobnikami" Włodzimierza Koniecznego (40 rysunków całostronicowych, zdobniki i winiety w tekście).

Trudno nie wspomnieć również o Legendzie Tatr - dwóch powieściach K. Przerwy-Tetmajera: Maryna z Hrubego (1910) oraz Janosik Nędza Litmanowski (1911), które łącznie ukazały się właśnie pod tym tytułem w roku 1912. W pierwszym dziele Autor opisał losy Stanisława Kostki-Napierskiego, przywódcy Górali ponoszącego porażkę w próbie walki z panami, pochwyconego w Czorsztynie, a straconego w Krakowie. Jego następcą Tetmajer uczynił tytułowego bohatera kolejnej powieści. Nędza-Litmanowski staje się obrońcą poddanych chłopów, kieruje nimi w walce ze Szwedami, ostatecznie zostaje harnasiem i wiedzie swych ludzi na podbój krainy liptowskiej - Podtatrza. Powieści łączą motywy przejęte z Chłopów (wyświecenie kobiety z jej wsi) oraz z Potopu (Janosik ocalający życie Jana Kazimierza). Atutem obu utworów są realistyczne sceny góralskiego życia i opisy ich kultury, będące składową pierwszej polskiej powieści historycznej osadzonej w świecie włościan.

Rafał Marek

Literatura: Wikipedia, s.v. Kazimierz Przerwa-Tetmajer, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kazimierz_Przerwa-Tetmajer
J.Krzyżanowski s.v. Ksiądz Piotr [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. I, s. 529.
J. Krzyżanowski s.v. Na Skalnym Podhalu [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. II, s. 6.
J.Krzyżanowski s.v. Legenda Tatr [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. I, s. 553.
J.Krzyżanowski Tetmajer Kazimierz, Przerwa [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. II, s. 476.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer - wiersze, utwory, twórczość

Epoka literacka: Młoda Polska