U Dunaju, u szerokiej rzeki,
stanął cesarz z wojskami licznemi.
O! jakiż świat daleki
do swojej ziemi.
Cesarz Zygmunt, z Luksemburga pan.
przy nim panów i rycerzy wian.
O! jakież smutne są przeczucia duszy...
Tak zaporą legli Turkom wbrew,
z Luksemburga cesarz Zygmunt, lew.
Przy nim panów i rycerzy mnogo,
z których każdy kopię w boju kruszy.
O! jakże srogą
jest melancholia duszy...
Oblegali miasto, przed sułtanem,
lecz on przyszedł z wojskiem chorągwianem.
A gdy wojsko sułtana ujrzeli,
wartownicy do pana bieżeli;
do Zygmunta, rzymskiego cesarza,
wszystkich Niemców pana i mocarza.
Zląkł się Zygmunt i jego rycerze,
choć się każdy zdał życiem ofiarny;
wszystkich blady lęk za włosy bierze,
ale nie zląkł się Zawisza Czarny.
O świtaniu uciekała rzesza,
cesarz Zygmunt dumny i dostojny - -
od Dunaju wstecz wojsko pośpiesza,
każdy rycerz ozdobny i zbrojny;
z schylonymi wstydem na pierś głowy
uciekają przed strasznymi łowy
rozpędzonej poza nimi wojny.
Jadą, jadą o świtaniu słońca,
lecz to słońce na plecy im świeci,
na ich plecach lśni blacha błyszcząca,
lecz Zawisza został samotrzeci.
Dwaj pachołcy przy nim pozostali,
prości ludzie, ubodzy i mali,
ze zagrody wyszli polskich kmieci.
Tak samotrzeć Zawisza pozostał,
nie, by dufał, aby wrogom sprostał,
bowiem wiedział, że nie jest człek święty,
którym Pan Bóg posyła anioły,
ale znał się w rycerstwie poczęty
i czcił miecz swój, ogromny i goły.
Zląkł się Zygmunt i jego rycerze,
choć się każdy zdał życiem ofiarny;
wszystkich blady lęk za włosy bierze,
ale nie zląkł się Zawisza Czarny.
Ani mu to cnota, ni nagroda,
ani mu się cześć za to należy;
nic znać lęku jest dusza rycerzy -
to tak kwitnie, jak kwiat wśród ogroda,
gdy posiany, oplęt, podlewany -
to rzecz zwykła, nikt się nie cuduje...
Któż się dziwi, kogo Bóg werbuje,
że ten kroku nie dał przed pogany?...
Ach! Jak smutną jest duszy zaduma,
gdy nad głową nieszczęście łopota...
Ach! Jak gorzką jest duszy tęsknota,
gdy w świat cały z nikim się nie kuma...
Ach! Jak ciężką jest samotność duszy,
gdy się wszystko koło człeka łamie...
Ach! Jak zwisa zbezwładnione ramię,
gdy się serce w piersiach z żalu kruszy...
Ach! Jak strasznie czuć jest opuszczenie...
W puste serce wąż bólu się wsuwa
i żelazną obręczą je skuwa
krew mieniące, zabójcze milczenie...
Ach! Jak twardo głucha ziemia jęczy,
gdy samotna stopa ją uderza - -
którą oko samotne przemierza,
jak posępna jest ta gloria tęczy...
Ach! Jak smutnym jest żywot człowieka,
który nadrósł ludzkiego żywota - -
pozostaje mu tylko tęsknota - -
ani wzywa kogo, ani czeka,
ni spodziewa się, ku komu dąży,
żal się przed nim sunie, jak chorąży,
i nad głową widzi próżnię świata,
w gwiazdy sianą bezdenną kopułę;
jego serce więdnie, jak kwiat czule,
i liść śmierci nad sobą zaplata...
Nieprzyjaciel to k`niemu nie dąży,
nie ma nazwy dlań wrogów nawała -
on tu stoi: trwałości chorąży,
pan swej duszy, władca swego ciała,
ślubowany sam sobie i wpięty
w własne koło swego przeznaczenia,
ani wrogi, śmiały, ni zawzięty,
tylko rycerz...
Na miecz swój spogląda,
miecz ze stali kuty i z płomienia,
krwią nabrzmiały, chociaż krwi nie żąda.
W złym przeczuciu na miecz swój poziera,
bije trwogą serce bohatera.
I powiada sam sobie: o mieczu,
zaliś nie jest ty w Polsce ostatni?
Będą, będą rycerze szkarłatni,
lecz czy ciebie nie będą w odwieczu
wspominali - żeś był miecz ostatni?
I czy będzie jeszcze w Polsce ręka,
która taki, jak mój, miecz podniesie -
czy się serce polskie nic zalęka,
że się zbłąka w mych wawrzynów lesie?
Czy na taką potęgę i chwałę
będzie serce w sumieniu dość śmiałe?
O mój mieczu, o mieczu mój krwawy,
zaliś nie jest ty w Polsce ostatni?
Będą jeszcze rycerze szkarłatni,
lecz nie będąż Hektorowej sławy?
O mój mieczu, w dalekim Dunaju
utopiony, stracony dla kraju...
Słyszę imię me w wieków rozłogu
jak na turzym zatrąbione rogu,
płynie echem, lecz się nie uderza
o hełm niczyj ni się od puklerza
niczyjego odbite nie wraca,
lecz się w echu, jak chmura, roztrąca...
Jako z woru owsa, tak się sieje
ziarno z mego krwawego nazwiska
i na głowy spada, i połyska,
ale w żaden się szyszak nie dzieje
i nikomu zeń kłosu na głowie
wzwyż tryumfu nie pną aniołowie...
O mój mieczu, o mieczu mój krwawy,
zaliś nie jest ty w Polsce ostatni?
Będą jeszcze rycerze szkarłatni,
lecz nie będzie już serc bez obawy,
serc bez lęku...
W świat z daleka widno
Turkom Niemców ucieczkę bezwstydną.
Pan Zawisza od ołtarza wstawa
i z cichego wychodzi namiotu -
na miecz wsparta jego ręka prawa,
a twarz smutku pełna, nie kłopotu.
Cóż kłopotać się, gdy jedno czeka,
czyj duch nadrósł w głębizny człowieka.
I poglądał na tych, którzy mali
sami jedni przy nim pozostali;
proste chłopy polskie hen ze Spiża
ze starostą swym spiskiem przybyłe -
patrzą śmiało, gdy się śmierć przybliża,
patrzą śmiało w otwartą mogiłę...
O maluczcy olbrzymiego ducha!
Oto jeden na ligawce dzwoni,
na ligawce górskiego pastucha,
drugi wsparł się na włóczni i słucha -
cóż w ich duszach? Kędy myśl ich goni?
Cóż w ich duszach?
O ten czas znad borów,
znad łąk mokrych na spiskiej równinie
wstaje opar czerwony i płynie,
zrąb Łomnicy słoni do połowy,
a ponad nim, w zarzewiu kolorów,
trzon jej czarny pod niebo się wspiera,
trzon ogromny, czarny, granitowy,
na kształt orła, co ziemię przeziera...
Ach! daleko!... Lecz tu, w świcie słońca,
czarny rycerz świeci jak Łomnica
i tak oko tych chłopów zachwyca,
jak moc Tater nad nimi stojąca.
On ich zaklął w swój widok... Nad głowy
pan im Czarny rozpiął ręce obie - -
oto w jednym chowan będę grobie
z tobą, ludu... Mój miecz Achillowy,
który święte ciął na poły sprawy,
a nie poniósł nigdy podłej szczerby,
z wami legnie strudzony i krwawy
i to będą rdzawe jego herby
dla was, chłopi, ta krew, co na czoła
z mego miecza wam spłynie anioła...
Dosyć! Konia małego!
Czy duchy?
Czyli perskie rozszalałe diwy?
Leci rycerz z postaci straszliwy,
na kształt ziemią rwącej zawieruchy;
pod nim konik brzuchem tyka ziemi,
on zaś stopy żelazem kutemi.
Z nim, włócznie wytężywszy, w białej
wełnie leci dwóch poczet zbyt śmiały...
Świsnął arkan, nim dotarł pan Czarny,
z konia zerwań rycerz na powrozie - -
o! jakiż marny
temu los, co sam został w obozie...
O! jakże sroga
jest moc przeczuć złych, gdy śmierć nadchodzi...
Ukradł głowę Zawiszy spah złodziej
i do sułtańskiego niósł proga...
Bo za króla go wzięto - - że był
królem życia najsmutniejszych sił...
Arma tua fulgent, sed non hic ossa quiescunt,
Divae memoriae miles, o Zawisza niger!
(A to stało się u Szmiechyrowa
Hrada, w ziemi dalekiej chorwackiej;
tam największy poległ rycerz lacki,
będzie temu niedługo połowa
lat tysiąca, rok tysiąc czterysta
i dwadzieścia ośm. A tę rocznicę
czcić pomnijcie, bo to było święto
takie ducha, że niechaj korzysta
z tych dat naród, któremu w przyłbicę
pluto z oczu otwartych podjętą!)