Koniec pewnej epoki zawsze związany jest z nastrojem niepokoju i niepewności. Ludzie boją się tego, co nieznane i bardzo często niechętnie reagują na zmiany. Końcówka wieku i związana z nią konsekwencja nastania zupełnie nowego stulecia w szczególnie negatywny sposób oddziałują na ludzkie emocje. Okres ten staje się często również momentem rozliczenia z dotychczasową rzeczywistością, podsumowania mijających dziejów. Refleksje nad tym zagadnieniem stają się tematem wielu dzieł literackich. Przykładem tego typu utworów są między innymi wiersz „Koniec wieku XIX” Kazimierza Przerwy-Tetmajera oraz „Schyłek wieku” Wisławy Szymborskiej.
Oba liryki powstały w zupełnie różnych epokach, Młodej Polsce oraz współczesności. Są przykładami manifestów światopoglądowych, w których poeci zawarli największe obawy związane z nastąpieniem nieuchronnego końca wieku. Utwór Przerwy-Tetmajera wszedł w skład opublikowanego w 1894 roku zbioru wierszy pod tytułem „Poezje. Seria druga”. Ma regularną, stroficzną budowę, pojawiają się w nim rymy o układzie okalającym. Jest przykładem liryki zwrotu do adresata. Podmiot liryczny kieruje swoje refleksje do konkretnego odbiorcy – człowieka z końca wieku. Zdaje się prowadzić z nim dialog. Dominującym środkiem stylistycznym w wierszu stają się pytania retoryczne. To na nich poeta opiera cały swój przekaz.
Dzieło Szymborskiej pochodzi z kolei z wydanego w 1986 roku tomiku poezji „Ludzie na moście”. Ma nieregularną, pozbawioną rymów budowę. Jest podzielone na zwrotki o różnej długości. Osoba mówiąca rozważa swoje przemyślenia w formie monologu, który nie ma wyraźnego adresata. Artystka posługuje się przede wszystkim personifikacją. Przyrównuje XX wiek do starca, którego żywot nieubłaganie zmierza ku końcowi.
Zarówno Kazimierz Przerwa-Tetmajer, jak i Wisława Szymborska, podejmują w swoich dziełach temat rozważań o kondycji świata i człowieka związanych z końcem wieku. Poeci snują podobne refleksje, jednak dochodzą do zupełnie różnych wniosków. Tytuły wierszy są do siebie bardzo zbliżone. Wskazują na konkretną sytuację liryczną: przełom dwóch stuleci, czyli czas pełen niepokoju.
W wierszu „Koniec wieku XIX” podmiot liryczny jawi się jako dekadent. Jest zrezygnowany, bierny wobec losu. Dostrzega niesprawiedliwość świata, a zarazem nie widzi nic pozytywnego w obecnym stanie rzeczy. Czuje, że przyszły wiek nie zmieni niczego na lepsze. Wymienia kolejne wartości, które pomogłyby przetrwać ów ciężki okres, jednak zaraz wszystkie je neguje.
Podmiot staje się przedstawicielem całego pokolenia schyłku XIX wieku, a jednocześnie zwraca się do innego człowieka z owego czasu, któremu uświadamia bezcelowość próby zmiany czegokolwiek. Podkreśla wręcz bezsens jakiegokolwiek działania. Jest pełen sprzeczności i niepewności. Nie może odnaleźć się w obecnej rzeczywistości i obawia się, że tak samo będzie w przyszłości. Dużą rolę w jego światopoglądzie odgrywa wpływ filozofii Schopenhauera, czyli świadomego odrzucenia wiary w szczęście i dobro. W świecie pełnym pesymizmu nie ma miejsca na żadne przejawy szczęścia i nadziei.
W utworze „Schyłek wieku” osoba mówiąca jest podobnie zrezygnowana, choć nastawiona zdecydowanie mniej pesymistycznie. Zdaje sobie sprawę ze swojej marności wobec upływającego czasu i zmieniającego się biegu historii. Nie poddaje się całkowicie chaosowi i beznadziei, jednak również nie może znaleźć swojego miejsca w świecie. Szuka autorytetów, które pomogłyby jej zrozumieć aktualny stan rzeczy. Jest o to niezwykle trudno, bowiem tak naprawdę nikt sam nie rozumie tego, co nastąpi.
Pokolenie z końca stulecia jest pełne podziałów. Głupota i mądrość oraz dobro i siła nie idą ze sobą w parze. Zamiast zbliżać się do siebie, ludzie wolą się od siebie oddalać. Szymborska także nie widzi zupełnie nadziei na lepszy wiek, choć wynika to w głównej mierze z doświadczenia i pamięci o przeszłości. Świat, w którym żyje, jest wręcz bezbarwny. Zupełnie nie spełnił oczekiwań, które zostały przed nim postawione. Podmiot liryczny jest rozczarowany tym, że zamiast wiosny i szczęścia XX wiek przyniósł wojnę i głód. Daleko mu do zapewnienia poczucia bezpieczeństwa czy spokoju, które miały być głównym gwarantem tych czasów. Poetka dokonuje swoistego rozliczenia z całym stuleciem, podkreślając jego wady i rozczarowania.
W obu wierszach poeci w podobny sposób podchodzą do kondycji świata i człowieka na przełomie wieków. Dostrzegają, że towarzyszące ludziom emocje są negatywne. Rzeczywistość nie spełniła oczekiwań, jakie przed nią stawiano, a sam człowiek jest jeszcze bardziej zagubiony niż wcześniej. Postawy podmiotów lirycznych są do siebie zbliżone, jednak w utworze „Koniec wieku XIX” Przerwa-Tetmajer o wiele wyraźniej podkreśla ból i niewiarę w dobrą zmianę. W jego dziele widoczny staje się wpływ dekadentyzmu oraz filozofii Schopenhauera. Wydźwięk wiersza jest głęboko pesymistyczny, pozbawiony wszelakiej nadziei.
Z kolei w dziele „Schyłek wieku” Szymborska skupia się na uczuciu rozczarowania i niepewności. Szuka autorytetu wśród ludzi najmądrzejszych, jednak nie jest w stanie nikogo takiego odnaleźć. Jej wiersz przejawia niejako trudny optymizm. Autorka zestawia oczekiwania dotyczące XX wieku z rzeczywistością, jednak nie przemawia przez nią tragiczna rozpacz i całkowite zwątpienie, a rozczarowanie. Oba dzieła, mimo iż dzieli je całe stulecie, są do siebie niezwykle zbliżone. Problemy dotyczące mijających epok pozostają takie same, a niekiedy zmieniają się wręcz na gorsze.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.