Po nieustającym, kilkudniowym deszczu nadszedł dzień niepogodny jeszcze, lecz cichy przecie i ciepły. Łagodny wiatr zachodni darł jednolite sklepienie burych chmur na płyty tytaniczne, kładł jednę na drugiej warstwami, tworząc z ich krawędzi jakby wywrócone schody, od krańca widnokręgu do bezkształtnej głębiny niebieskiej wiodące.
Szedłem miedzami i ścieżkami polnymi, których kierunek i kształt pamiętałem, jak przez sen, z czasów dzieciństwa. To ta sama uboga równina podlaska, z lekka powyginana w płaskie zagłębienia łąk, w okrągłe wzgórza, te same zmurszałe ze starości płoty z opadającymi żerdziami, te same rokiciny, wikle i sity nad błotami, dalekie wydmuchy szarego piasku i Bug jasnoniebieski - które śniły mi się tylekroć.
W ciągu kilku lat ostatnich nie wyjeżdżałem zupełnie z Warszawy i, żyjąc jej życiem, byłem "chory na Moskali", na chorobę dziwną, nie dającą się określić, lecz bez wątpienia wyniszczającą organizmy psychiczne tysiąca ludzi. Wytwarza ona w jednostkach pewnego rodzaju melancholię, odrazę do wszystkiego, cokolwiek się wszczyna, a jednocześnie chorobliwą i bezradną nadwrażliwość na ludzką niedolę, która nęka co godzina, codziennie, wszędzie toczy duszę jak skir i równa się jakiemuś nieprzerwanemu szarpaniu żył. Choroba ta nie jest ani sentymentalizmem, ani szowinizmem, ani nienawiścią, ani miłością, lecz jest po prostu głuchą i niemą rozpaczą umysłów. Pokazuje nicość systematów myślenia, idei, ukochań, prac w pocie czoła, w zaparciu się siebie, w obeldze i potwarzy, bohaterstw cicho spełnianych, jak zbrodnie, poświęceń tajemniczych - uczy, że jeden jest pewnik nieomylny, jeden cel i wynik wszystkiego: "pożałujtie w żandarmskuju!"...
Był początek czerwca, żyta szły w słup i czarna fala goniła już po ich powierzchni falę płową, na łąkach trawy po deszczu puściły się bujnie, ostre żółte jaskry pokładły na ich jasnozielonym tle smugi płomieniste, pachniały poziomki, dojrzewające zioła i cały ten dziwnie wonny, nieujęty czad wilgotnej łąki. Na czystych, małych kałużach wody deszczowej wiatr wzdymał drobne, ciemnogranatowe fale, a te kołysały rytmicznie badyle mietlicy z długimi ościami u plewek kwiatowych i grube, pozginane sitowia. Cisza, nareszcie cisza, samotność i pola!
Zapuszczona i ledwie widoczna ścieżka szła wzdłuż rzeki, nad którą zwieszały się gęste zarośla, tworząc na dalekiej przestrzeni łąk pas, zataczający półkola. Za rzeką, na nieznacznym wzgórzu piaszczystym, zaczynał się las, sięgający aż owych wydmuchów nad brzegiem Bugu. Maleńkie półwyspy, utworzone przez rzeczne zakręty, podobne były do zacienionych bujną krzewiną samorodnych altanek. W jednej z takich siedział, plecami o krzaki oparty, stary chłop - pastuch. Był to typowy Jadźwing-Polak: chudy, kościsty, zgarbiony, o twarzy ściągłej, czarnej prawie, o ustach wąskich, zaciętych, brwiach zsuniętych. Ubrany był w zgrzebny, na czerwono ufarbowany spancer, w takież spodnie, oberwane i podarte, i słomiany kapelusz, spod którego zwieszały się siwe, długie i rzadkie włosy. Bose nogi z zakrzywionymi i pozbijanymi palcami, z wypchniętymi w tył piętami, wyciągnął przed siebie i tak był zatopiony w pracowite plecenie łapcia lipowego, że mię nie spostrzegł. Obok niego leżał kancerek z kory olszowej, osadzony na długim kiju - do łowienia raków.
- A co to majstrujesz, stary? -zawołałem pochylając się nad nim.
Szybko podniósł głowę i łypiąc zabawnie oczami wpatrywał się we mnie.
- Widzicie przecie, panulu, bydło pasę, raki łowię, taj łapeć plotę... - odpowiedział po chwili starczym, zdławionym głosem, lecz tą polszczyzną śpiewną, czystą i piękną, jaką mówi lud pochodzenia jadźwingo-polskiego tamtych okolic.
- A cóż, raki ci się łowią?
- On by się i łowił, rak bestyja, po deszczu; ta, widzisz, żaby tej paskudnej nagnać nie mogę. Taka mądra i żaba nastała: po tej stronie, gdzie bydło chodzi, po pastwisku nie siedzi, po trawie skacze, a trawy maścić grzech - bogata trawa jaka!
Mówiąc to, wpatrywał się we mnie uparcie, zawzięcie, jakoś chytrze i nieufnie. Gdzieś tę twarz, za lat dziecięcych zapewne, widziałem, lecz gdzie i kiedy, usiłowałem przypomnieć daremnie. Zachowało ją nieświadome jakby myślenie - tę samą, z pałającymi posępnie oczami. Wiedziałem jednak, że oczy te dawniej, wtedy - miały wyraz inny. Dzisiejsza ich nieufność i szydercze wejrzenie przykrość i ból mi sprawiały.
- Gdzieś ja ciebie już widziałem, dziadu... Zezem spojrzał na mnie i rzekł:
- Dużo ja się po świecie tłukł, może mię gdzie i zaznałeś. A ty, panulu, skąd?
Nie odpowiadając zapytałem wymijająco: - Pastuchem jesteś - we dworze?
- Ni - gromadzkie bydło pasę. - Szmaciny na tobie liche...
- Dziadowskie. Dawno ja się z dziewkami kochać przestał prawie takie.
- Zasług u tej gromady pobierasz dużo?
- Zasług?... - zaśmiał się. - Przyodziewek mi dają. - I strawę?
- Gdzie zaś? Jagód to mało? Czerwona jagoda w lesie jest, malina się trafi - malina w tutejszych miejscach duża, słodka, czernica będzie, dziad rośnie w jarze. Raków nałowię, w wąglach napiekę... żywcem ich - ta tak się objem! Rybka, płoteczka biała na śpilkę się łapie, śliw się pod kamykami pluskają, tłuste jak wieprzki.
Zapalając się coraz bardziej, prawił:
- Ej - o jednym ja tu kaczym gnieździe wiem -duże kaczki, krzyżówki. Jak klapaki wyrosną, jak w pałach będą, rękami pobiorę, łby poukręcam, w glinę każde z osobna zalepię, w wągle te kule pokładę - pałek skubać nie trzeba, bo do gliny przyschną, a jadło jakie - ha!
Kiedy to mówili i oczy mu się zaśmiały łagodnie, przypomniałem sobie wszystko.
- Toż ty z Pratulina!
Chłopu dolna warga drgnęła i oczy dziko błysnęły.
- Z Pratulina? - zapytał przewlekle: - A tobie na co, skąd ja?
- Ja ciebie widziałem dawno, jak zbrodnia była. Patrzył mi teraz w oczy surowo, pokaszlując z cicha.
- Tyś miał dużą kolonię, bogatym byłeś chłopem; sołtysem pamiętam...
- Coś ja nie przypomnę... dawny to czas - szeptał jakby do siebie szyderczo. - Dawny to czas... ja teraz russki mużyk, prawosławny...
- A cóż, na pastuchy zeszedłeś? Gdzież grunt? Przepiłeś czy jak?
- Grunt? - mówił zamyślony, patykiem uderzając w ziemię. - Ja i żonkę przepiłem, i dwoje dzieci. Chłopiec jeden był u mnie rześki jak ten źrebiec, drugi maleńki, maleńki... Do Pana Jezusa ja ich przepił; wziął unie oddaje - he - he...
- Wywieźli?
- Coś ty na mnie ustygujesz, panulu - Moskalik ty może jaki, powiatowy może - a?
- Nie, bracie...
Popatrzył na mnie - i sposępniała nagle ta twarz zimna i skrzepła, milcząca głucho, niby pole nagiego gruntu - jakby na nią cień padł znienacka.
- Pod serce ty mnie gryziesz, pod serce... - mówił kołysząc głową. - Ot ja sołtys, ot ja włościjan, ot ja mądry gospodarz, piśmienny człowiek - gromadzkie bydło pasam, w gałganach chodzę, strawy ciepłej nie mam - ot jak... A żonka w stepie po prośbie chodzi, a na synki moje cudzy człowiek pluje - ot jak... U mnie żyto rosło kłosiste, wysokie, u mnie bułanki dwa rżały, u mnie krów pięć, u mnie... hej! - Moskaliki, wy Moskaliki!... Mówiłem mu o Chrystusie miłosiernym, co łzy nędzarzów w sercu trzyma, co krzywdy wszystkie pamięta, co karał będzie barbarzyńcę...
Słuchali mnie uważnie, ze ściągniętymi brwiami, głową potakiwał - aż nagle przerwał:
- Miód u ciebie w uściech jak u księdza. Młodziuteńki ty... A ja, widzisz, stary, dawno ja to już słyszałem, dawno... Służył ja Jemu wiernie - temu Panu Jezusowi - a na mnie on nie wejrzał, a na cały naród chłopski nie wejrzał, w rękę oprawców nas wydał. A służył ja Jemu wiernie, nie gębą - ot jak!
Gwałtownym ruchem rozerwał tasiemkę koszuli pod szyją i obnażył ramię i plecy poszarpane w szwach, w bliznach, w śladach ran ohydnych. Z oczu mu strzelił dziki blask, brwi wzniosły się na czoło, zęby wyszczerzyły i buchnęła na twarz namiętność dzika, głucha, chłopska, dawno zduszona. Zaczął mówić szybko, głośno, głosem ochrypłym:
- Ja się Jego nie zapierał, na rotę-m wojska wyszedł z krzyżem i piersi odkrył. Ze mnie ciało kawałkami leciało pod batem - ja imienia Jego wzywał.
Ja w Brześciu między zbójami i łotrami krzyżem leżał po całych nocach, na mnie żołdactwo pluło, grunt mój sprzedali za nic, dzieci wywieźli - ja tylko imienia Jego wzywał. Aż raz w nocy rozum i statek na mnie przyszedł... Jakby Pan Bóg na niebie byli, jakby był sprawiedliwy, toby na świecie nie było tego katowstwa.
Widziałem ja Moskwę, Niżni-Nowgorod - tam moskiewskiego luda moc. Jeśli w naszej religii prawda - to za cóż tamto wszystko w błędach żyje? Gadki księdzowskie!
Tu nie ma prawdy - to gdzież ona? W niebiesiech? - Hej - pieniędzy to nabiorą za tę gadkę popy a księdze! Ja się na prawosławnego podpisałem, tam, w tym Niżnim, ale mi i cerkiew, i kościół - tfu!
- Dziadu - ej dziadu!
- Tak to... Sam byłem i choć-em cierpiał, gorzkość tylko miałem w sercu z modlitwy, z postów, umartwień. Teraz swoję rzecz wiem. Gruntu mi Moskal nie oddał, bo żona, powiada, oporna jest. Ano nic - to i dobrze. A grzyby te i jagódki, rybki i raki - to już przecie niczyje, ludzkie, nie jego - pieczątki nie nałoży.
- A któż te grzybki i jagódki stwarza dla ciebie?
- Tego to i ty nie wiesz, panulku... Samo ono tak stoi. Słoneczko ono może jasne... Jak ja je zobaczę-oto mi w sercu lubo, a w głowie jasno. Wstaje se ono co dzień, pracuje, traweczki hoduje, zioła przeróżne, a nie ukrzywdzi nikogo, nikt ta za nie w skórę nie dostał - tak to... Idzi, panulu, a nie gadaj Moskalikom nic, bo mię tu znowu targać przyjdą...
Poszedłem... Mroki wieczorne spływały na ziemię...