Powieść Stefana Żeromskiego „Wierna rzeka” ukazała się w 1912 roku. Jej akcja rozgrywa się w czasie powstania styczniowego. Autor opatrzył utwór podtytułem „klechda domowa”, co sugeruje, że opierał się na przekazach ludowych.
Spis treści
Po klęsce powstańców pod Małogoszczem, do dworu w Niezdołach dociera ranny książę Józef Odrowąż. Folwark należy do państwa Rudeckich, a jego zarządcą jest Antoni Brynicki, ojciec Salomei. Dziewczyna, z pomocą kucharza Szczepana, zajmuje się powstańcem. Do dworku przyjeżdża oddział rosyjskich żołnierzy, ale mieszkańcy ukrywają rannego w sianie. W domu pojawiają się też głodni powstańcy, którym pomagają Szczepan i Salomea.
Rana Józefa nie chce się goić, ponieważ kula wciąż tkwi w udzie. Dziewczyna sprowadza z miasta doktora Kulewskiego, ale ten nie jest w stanie udzielić pomocy. W domu pojawia się też pan Brynicki, zaniepokojony obecnością powstańca. Do dworu przyjeżdżają członkowie Rządu Narodowego: Hubert Olbromski i jego młody towarzysz. Przewożą ważne dokumenty powstańcze. W domu pojawiają się Rosjanie, a Hubert ginie w walce. Przed śmiercią wrzuca dokumenty do rzeki. Oficer Wiesnicyn znajduje Odrowąża, ale zostawia go w spokoju, ponieważ jest zakochany w Salomei.
Kula w końcu wychodzi z ciała Józefa i ranny czuje się lepiej. Między młodymi rodzi się romans. Do domu wracają gospodarze. Pan Rudecki umiera jednak po kilku dniach od przyjazdu. Niebawem przychodzi też wiadomość o śmierci pana Brynickiego. Pod koniec maja w domu pojawia się księżna Odrowążowa, matka Józefa. Kobieta domyśla się, że Salomea kocha jej syna. Uboga szlachcianka nie jest jednak odpowiednią partią dla księcia. Odrowążowa postanawia zabrać syna za granicę, aby nie wrócił do powstańców. Księżna daje Salomei pieniądze i każe zapomnieć o Józefie. Dziewczyna nie przyznaje się, że jest w ciąży. Odrowąż posłusznie wyjeżdża z matką, a Salomea wrzuca pieniądze do rzeki i traci przytomność.
Rozdział I. Akcja rozpoczyna się w lutym 1863 roku podczas bitwy pod Małogoszczem, zakończonej klęską powstańców. Na pobojowisku znajduje się stos martwych ciał, z którego wygrzebuje się ranny mężczyzna. Podąża za dźwiękiem armat, ponieważ chce wrócić do walczących. Po drodze jednak kilkakrotnie mdleje, dlatego postanawia uciec, aby ludzie, zbierający zwłoki z pola bitwy, nie uznali go za zmarłego. W oddali dostrzega wieś, ale dzieli go od niej rzeka. Postanawia więc przez nią przejść. Ranny spotyka chłopów, ale ci zamiast mu pomóc, zastanawiają się, czy pojmać go i oddać w ręce Rosjan, czy zabić na miejscu. Stwierdzają jednak, że ranny mężczyzna wkrótce umrze i udaje mu się uciec do budynków dworskich. Ranny spotyka w kuchni starego kucharza, który niechętnie częstuje go kaszą. Mężczyzna krąży dookoła domu, aż spotyka młodą, piękną dziewczynę. Nieznajoma potajemnie zabiera go do swojego pokoju, myje, opatruje rany i kładzie we własnym łóżku.
Rozdział II. Okazuje się, że ta kobieta to Salomea Brynicka, córka zarządcy majątku Rudeckich, którzy są jej krewnymi. Dwór znajduje się we wsi Niezdoły. Ojciec Salomei oraz Paweł Rudecki i jego trzej synowie (Julian, Gustaw i Ksawery) wyjechali, aby uczestniczyć w powstaniu. Chłopcy zginęli, dlatego pani Rudecka szuka ich ciał. Dowiedziała się też, że mąż jest we więzieniu, dlatego ma starać się o jego uwolnienie. Dwaj młodsi synowie Rudeckich uczą się w Krakowie. W domu zostali więc tylko Salomea i kucharz Szczepan Podkurek. Ranny mężczyzna to książę Józef Odrowąż. Salomea opowiada mu o życiu w Niezdołach przed powstaniem. W niezamieszkałej części domu podobno straszy duch wuja Dominika, starszego brata pana Rudeckiego. Obecnie, Salomea utrzymuje kontakt wyłącznie z Ryfką, córką żydowskiego karczmarza.
Rozdział III. Szczepan przygotowuje tunel w sianie, aby ukryć Józefa, w razie nadejścia rosyjskich żołnierzy. Trzeciej nocy, Ryfka stuka w szybę, ostrzegając przed Rosjanami. Kucharz szybko ukrywa Odrowąża, który majaczy w gorączce. Żołnierze przeszukują dwór i znajdują krew na materacu, ale Salomea kłamie, że to ona go poplamiła. Rosjanie postanawiają przenocować w Niezdołach. Salomea boi się, że znajdą Józefa, ponieważ ich konie jedzą siano, w którym jest ukryty. Rosyjski oficer Wiesnicyn zakochuje się w dziewczynie.
Rozdział IV. Wczesnym rankiem żołnierze odjeżdżają, ale Szczepan ostrzega, że mogą wrócić. Niebawem pojawia się oddział pod dowództwem Wiesnicyna. Dwór ponownie zostaje przeszukany. Po odjeździe żołnierzy, Szczepan wyciąga Józefa z kryjówki. Książę przemarzł, a jego rany się otworzyły. Salomea nie jest w stanie mu pomóc, a wezwanie lekarza to duże ryzyko.
Rozdział V. Odrowąż gorączkuje. Powierzchowne rany się goją, ale w jego udzie wciąż tkwi kula. W nocy, mieszkańcy dworu ponownie słyszą stukanie w okno. Szybko ukrywają Józefa w kadzi gorzelnianej. Okazuje się, że przybyszami są powstańcy z oddziału rozbitego po klęsce pod Miechowem. Żądają jedzenia i grożą mieszkańcom bronią. Szczepan przygotowuje im posiłek z ziemniaków i kaszy.
Rozdział VI. Rana Odrowąża się nie goi. Książę jęczy z bólu, przez co ukrywanie go w sianie jest pozbawione sensu. Pewnego dnia, prawie zostaje odnaleziony przez żołnierzy, którzy sprawdzają siano, wbijając w nie bagnety. Salomea postanawia za wszelką cenę sprowadzić lekarza. Z pomocą Ryfki, zdobywa konie i sanki, a następnie przez las jedzie do doktora Kulewskiego. Swoją nieustępliwością zmusza medyka, aby pomógł powstańcowi. Kulewski nie potrafi jednak wydobyć kuli. Próbuje wykorzystać dziewczynę w ramach zapłaty. Salomea odwozi go do miasta i przed świtem oddaje konie.
Rozdział VII. W nocy pojawia się ojciec Salomei. Jest zaniepokojony faktem, że jego córka ukrywa powstańca. Prosi Szczepana, aby strzegł dziewczyny oraz ostrzega Odrowąża przed wyrządzeniem jej krzywdy. Przed świtem wraca do swojego oddziału.
Rozdział VIII. W marcowy wieczór, pojawia się dwóch gości: Hubert Olbromski, komisarz Rządu Narodowego oraz jego młody towarzysz. Mężczyźni wiozą ważne dokumenty powstańcze. Hubert zna ojca Salomei. Dziewczyna zaczyna wątpić w sens powstania. W nocy pojawiają się Rosjanie. Mieszkańcy szybko ukrywają Józefa w kadzi, a sami chowają się w zaroślach. Hubert i jego towarzysz zabijają rosyjskich wartowników i zabierają im konie. Młodszemu udaje się uciec, ale Olbromski zostaje osaczony nad rzeką. Przed śmiercią wrzuca dokumenty do wody. Przekupieni przez Rosjan chłopi nie odnajdują akt ani mieszkańców dworu. Wiesnicyn krąży po domu i znajduje Odrowąża. Zostawia go jednak w spokoju, bo jest zakochany w Salomei i odjeżdża, razem z całym oddziałem.
Rozdział IX. Salomea i Szczepan wracają do domu i opiekują się Józefem. Postanawiają też pochować Olbromskiego, mimo zakazu Rosjan.
Rozdział X. W połowie kwietnia, wrzód na nodze Odrowąża pęka i kula w końcu wychodzi. Józef jest rozżalony zbliżającą się perspektywą wyjazdu, ponieważ między nim i Salomeą rodzi się uczucie. Dziewczyna jest pełna obaw, ponieważ coraz więcej osób wie o obecności powstańca. W trosce o swoją reputację, przenosi Józefa do innego pokoju i nie czuwa przy nim nocami.
Rozdział XI. Podczas wiosennej burzy, Salomea nie może spać. Wie, że związek księcia i ubogiej szlachcianki nie ma szans na przetrwanie. Obawia się też opinii ojca. Gdy w końcu zasypia, budzi ją hałas. Salomea ma wrażenie, że widzi ducha Dominika, dlatego przerażona biegnie do Józefa. Odrowąż ją obejmuje. Między młodymi dochodzi do pocałunku, aż w końcu spędzają razem noc.
Rozdział XII. Do dworu wracają państwo Rudeccy. Gospodarstwo znajduje się w ruinie przez grabieże rosyjskiego wojska. Pan Rudecki choruje i umiera po kilku dniach od przyjazdu. Józef również źle się czuje, a wezwany lekarz mu nie pomaga. Pani Rudecka nie zwraca uwagi na romans Odrowąża i Salomei.
Rozdział XIII. W maju Józef wciąż choruje. Pani Rudecka kupuje nowy inwentarz oraz zatrudnia służbę, aby naprawić sytuację, panującą w folwarku. Kobiety niecierpliwie czekają na powrót pana Brynickiego. W Niezdołach pojawia się żołnierz, który donosi, że ojciec Salomei umarł z powodu odniesionych ran. Jest zaskoczony niechęcią lokalnych chłopów wobec powstańców.
Rozdział XIV. Salomea i pani Rudecka muszą same zająć się gospodarstwem. W połowie maja, w domu pojawia się księżna Odrowążowa, matka Józefa. Od miesięcy szukała syna, aż w końcu doktor Kulewski doniósł jej, że jest w Niezdołach. Salomea nie wpuszcza kobiety do Józefa, ponieważ obawia się, że wzruszenie mu zaszkodzi.
Rozdział XV. Księżna sprowadza lekarzy i służbę oraz płaci Szczepanowi za opiekę nad synem. Salomea i matka Józefa prowadzą długie rozmowy i zbliżają się do siebie. Księżna domyśla się, że dziewczyna kocha jej syna. Uboga szlachcianka nie jest jednak dla niego odpowiednią partią. Salomea przygotowuje Józefa na spotkanie z matką.
Rozdział XVI. Józef w końcu zaczyna czuć się lepiej i spotyka się z księżną. Matka chce zabrać syna za granicę, aby nie wrócił do powstańców. W tajemnicy przed Salomeą przygotowuje dokumenty i transport. Gdy wszystko jest gotowe, prosi Salomeę, aby przekonała Józefa do wyjazdu. Dziewczyna nieśmiało pyta o swój dalszy los. Księżna stwierdza, że Salomea jest młoda i szybko zapomni o Józefie. Ich małżeństwo jest niemożliwe. Salomea postanawia nie przyznawać się do ciąży. Odrowążowa daje jej pieniądze.
Rozdział XVII. Księżna okłamuje syna, że musi wyjechać na zagraniczne leczenie, a następnie wróci do powstańców. Mówi mu też, że w Krakowie stacjonują polskie wojska, co nie jest prawdą. Józef nie myśli o Salomei, zależy mu wyłącznie na powstaniu. Księżna nie pozwala młodym zostać sam na sam. Salomea pomaga ukochanemu przy pakowaniu i oddaje Odrowążowej kulę, która tkwiła w jego ranie. Józef wyjeżdża. Salomea idzie nad rzekę i wrzuca do wody pieniądze, które dostała od księżnej. Snuje się po okolicy, aż traci przytomność. Szczepan znajduje ją i niesie do domu, pełny złych przeczuć.
Aktualizacja: 2022-08-11 20:23:59.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: kontakt@poezja.org. Bardzo dziękujemy.