Aleksander Fredro – biografia, wiersze, twórczość

Aleksander Fredro (1793-1876) zajmował się poezją i pamiętnikarstwem, jednak najbardziej znane są jego komedie. Znawcy i badacze określają go zgodnie jako najwybitniejszego polskiego komediopisarza. Współtworzył kulturę XIX wieku, zaś jego sztuki nie dają się zakwalifikować do żadnego z prądów epoki, mają zatem charakter autorski i innowacyjny (np. we wczesnych dziełach wyzwolenie intrygi z więzów moralizatorstwa i dydaktyzmu, uwypuklenie naturalnej zabawy).

Ojciec, Jacek Fredro, od czasów Księstwa Warszawskiego angażował się w życie publiczne, a ponadto dzięki swej zapobiegliwości i przedsiębiorczości uzyskał tytuł hrabiowski (1822). Majątek ułatwił rodzinie awans nie tylko społeczny i finansowy, lecz również kulturalny. Aleksander otrzymał staranne wykształcenie domowe.

W roku 1809 wstąpił do armii Księstwa Warszawskiego, uczestniczył w kampanii roku 1812, otrzymał również Order Wojenny Virtuti Militari. Wobec upadku Napoleona, w roku 1815 zrezygnował ze stanowiska oficera i osiadł wpierw w Jatwięgach, a potem w rodzinnych dobrach położonych w Beńkowej Wiszni (okolice miasta Sambor). Jest często oceniany jako introwertyczny mizantrop, co wydaje się uproszczeniem, jednakże prawdą jest że nie był zbytnio zainteresowany ani życiem towarzyskim ani społecznym. W roku 1828 pojął za żonę Zofię z hrabiów Jabłonowskich primo voto Skarbkową. Rok później wstąpił do Towarzystwa Przyjaciół Nauk, zaś w latach 1832-1845 posłował do galicyjskiego Sejmu Stanowego. Lwów wyróżnił go honorowym obywatelstwem (1839). Podczas Wiosny Ludów występował na rzecz autonomii Galicji. Cztery lata później z powodu krytyki władz austriackich doczekał się oskarżenia o zdradę stanu, jednak pomocny okazał się namiestnik Agenor Gołuchowski, dzięki któremu postępowanie karne umorzono.

W latach 1849-56 Fredro wiele podróżował, odwiedził m.in. Paryż, Londyn i Wiedeń, bawił również we Wrocławiu. Pobyt w Niemczech i we Francji sprzyjał odnowie kontaktów z teatrem francuskim i niemieckim, które Fredro nawiązał jeszcze jako żołnierz.

W roku 1857 osiadł na stałe we Lwowie, powstrzymując się od aktywności publicznej. Wiódł samotne życie, niechętnie przyjmował dowody uznania jak np. ucztę w Krakowie (1860) i wręczenie medalu „dobrze zasłużonemu w narodzie”. Wyjątkiem od dobrowolnej izolacji było pełnienie przez krótki czas w roku 1861 funkcji posła do pierwszego Sejmu Krajowego. W roku 1872 jego członkostwo w TPN uległo przekształceniu w członkostwo w Akademii Umiejętności.

Podstawową częścią dorobku pisarskiego Aleksandra Fredry jest twórczość komediowa, podzielona na dwa okresy (1815-1835, 1852-1872), z dzielącymi je tzw. „latami milczenia”. Farsy pełnospektaklowe (np. Damy i huzary, Gwałtu, co się dzieje!) i jednoaktówki (np. Intryga na prędce) czerpały z tradycji plebejskich zabaw w „świat na opak” (por. np. rzymskie Saturnalia, karnawał, święta studenckie itp.). W latach 1815-32 Fredro był w stałym kontakcie z teatrem lwowskim, pisał z myślą o konkretnych aktorach z ich warsztatem i talentami. Arcydzieła, łączące różne rodzaje komedii, takie jak Pan Jowialski, Śluby panieńskie i Zemsta to komedie rodzimej kultury szlacheckiej, oddzielone od tego co obce i „zewnętrzne”. Komizm tych sztuk był wolny od złośliwości, wiersz i język zaś prosty, jasny, z szybkimi ripostami. Wiele w nich wyrażeń przysłowiowych i gnomicznych.

Sztuki powstałe po „okresie milczenia” przejęły pewne chwyty sceniczne z dramatów mieszczańskich połowy XIX w. Fredro staje się pisarzem sarkastycznym, sięga do ironii, krytykuje otaczający go świat. Intrygi nie przynoszą już katharsis – restytucji ładu moralnego, lecz anagnosis – przypomnienie i wyeksponowanie podłości ludzkiej.

Ponadto Aleksander Fredro spisywał przez całe swe życie fraszki, przysłowia i aforyzmy. Stworzył wiele poezji, m.in. doskonale znane bajki, poemat Szewc i diabeł z aluzjami politycznymi. Już po jego śmierci wydano zbiór gorzkich aforyzmów Zapiski starucha. Czasy dzieciństwa i młodości Pisarz odmalował w pełnych liryzmu i humoru dygresyjnych wspomnieniach Trzy po trzy, powstałych w l. 1844-1846.

Panicz, oficer, obywatel

Aleksander Fredro pochodził z bogatego, niegdyś senatorskiego, rodu. W roku 1797 młody Aleksander z ojcem Jackiem (austriacki tytuł hrabiowski od 1822 r.) i matką Marianną z Dębińskich sprowadzili się do Beńkowej Wiszni, kupionej przez Fredrów rok wcześniej. 12 stycznia 1806 r. w pożarze dworu zginęła matka Fredry, który wkrótce potem przeniósł się z ojcem do Lwowa. Młodzieniec odebrał edukację domową właściwą dla elity szlacheckiej. Dziś w Beńkowej Wiszni znajduje się neorenesansowy pałac, wzniesiony przez Aleksandra w 1835 r. W 2009 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP sfinansowało przeprowadzanie pierwszego etapu renowacji tego zabytku.

Mając 16 lat, w roku 1809, Fredro wstąpił do wkraczającej do zaboru austriackiego armii Księstwa Warszawskiego. Wziął udział w kampanii rosyjskiej Napoleona, zbiegł z niewoli, otrzymał też Złoty Krzyż Virtuti Militari. Służył w armii francuskiej, będąc oficerem ordynansowym w sztabie cesarza Francuzów podczas kampanii 1813-1814, odznaczony francuskim Krzyżem Legii Honorowej. Po ustąpieniu Napoleona w r. 1815, złożył dymisję w stopniu kapitana i powrócił do Polski, pisząc żartobliwie w pamiętniku: wyjechaliśmy razem, z odmiennych pobudek: Napoleon na Elbę, ja zasię do Rudek. 8 listopada 1828 r., po 11 latach zabiegów (uzyskanie rozwodu z jej pierwszym mężem), zawarł związek małżeński z Zofią de domo hr. Jabłonowską, primo voto hr. Skarbkową. Był już autorem kilkunastu komedii. W tym samym roku zmarł jego ojciec, zaś Aleksander z dobrym skutkiem gospodarował odziedziczonymi majątkami.

Fredro angażował się w sprawy społeczne i polityczne. Jeszcze po powrocie z armii francuskiej został członkiem wolnomularstwa, zaś w roku 1829 wstąpił do Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Po wybuchu Powstania Listopadowego zaangażował się w działalność lwowskiego Obywatelskiego Komitetu Pomocy dla Powstania. W roku 1832 ukrywał w swym majątku dwóch powstańców, zbiegłych z Wielkopolski przed uwięzieniem i represjami. W samym powstaniu nie brał udziału. W roku 1839 dołączył do grona honorowych obywateli Lwowa. Był również członkiem-założycielem Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarczego, powstałego w roku 1845.

Wiosna Ludów i habsburska autonomia

Wobec głosów krytyki, zarzucających autorowi obojętność na ważkie sprawy narodowe (A. Dunin-Borkowski, S. Goszczyński), hrabia Fredro przerwał w 1839 na kilkanaście lat pracę twórczą, ograniczając się do pamiętników z czasów służby wojskowej "Trzy po trzy" (1846-1848). Komedie zaczął pisać na nowo w 1854 roku, jednak zdecydował o odmawianiu tak publikacji jak i wystawiania swych sztuk, jeśli warunkiem byłoby wprowadzanie zmian w tekście. Trzeba również wziąć pod uwagę, że już wcześniej Fredro tworzył "skokami", przeplatając okresy intensywnej pracy czasem milczenia, zaś poza wpływem krytyków, zwrócić uwagę na poczucie "rozminięcia się" z romantyzmem i jego luminarzami na emigracji.

W roku 1848 po wybuchu rewolucji liberalnej, która objęła i Cesarstwo Habsburgów, Aleksander Fredro działał w lwowskiej Radzie Narodowej. Radykalne wystąpienia przeciwko Austrii naraziły go na śledztwo w sprawie zdrady stanu, które umorzono dzięki namiestnikowi Agenorowi Gołuchowskiemu. W latach 1850-55 przebywał z żoną i córką we Francji. W tymże kraju schronienie po Wiośnie Ludów na Węgrzech znalazł jego syn, Jan Aleksander. Po roku 1857 otrzymał francuski Medal Świętej Heleny, zaś od roku 1861 był posłem Sejmu Krajowego w Galicji. Pełniąc funkcję publiczną, dostrzegał zły stan gospodarki, brak kredytu i powszechną nędzę. Zabiegał m.in. o budowę kolei, pracował również przy organizacji Galicyjskiej Kasy Oszczędności i Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Już jako starzec, bo w roku 1873, został członkiem Akademii Umiejętności. Pod koniec życia napisał Zapiski starucha, czyli ironiczny zbiór przypowieści i sentencji omawiający kondycję społeczną i ogólnoludzką. Fredro otrzymał też wysokie odznaczenie austriackie - 17 kwietnia tegoż roku został kawalerem Wielkiego Krzyża Orderu Franciszka Józefa. Zmarł we Lwowie, zaś pochowano go w rodzinnej krypcie pod kościołem Wniebowzięcia NMP w Rudkach, zachowało się tam epitafium z czarnego marmuru.

Aleksander Fredro był człowiekiem intensywnych emocji, pełnym pozornych sprzeczności. Angażował się w życie publiczne ziemian galicyjskich, lecz jednocześnie szukał nieraz samotności. Niekiedy sprawiał wrażenie mizantropa, starość zaś spędził z dala od Lwowa i Wiednia, w kręgu rodziny. Pod koniec życia podupadł również na zdrowiu. Kazimierz Wyka podkreśla, że na jego niechęć do ludzi mogły wpłynąć konflikty z rodziną żony, które były dla Aleksandra Fredry źródłem zgryzot i przykrości.

Baczny obserwator i znawca teatru

W roku 1818 napisał swą pierwszą komedię o staraniach młodego szlachcica o rękę córki dorobkiewicza, który pragnie wydać dziewczynę za księcia ("Pan Geldhab"). Debiutem scenicznym Aleksandra Fredry była jednak jednoaktówka "Intryga na prędce, czyli Nie ma złego bez dobrego", powstała w roku 1815, pierwszy raz wystawiona zaś w 1817. Znane i publikowane za życia pisarza były pełne, kilkuaktowe komedie ("Mąż i żona", "Pan Geldhab", "Zemsta", "Dożywocie", "Ciotunia") wraz z wodewilami, groteskami i farsami ("Nowy Don Kiszot, czyli Sto szaleństw", "Nocleg w Apeninach", "Damy i huzary") oraz wysokiej klasy komedie w jednym akcie ("Pierwsza lepsza, czyli Nauka zbawienna", "Odludki i poeta", "List", "Nikt mnie nie zna"). Fredro czerpał przede wszystkim z teatru, znaczniej mniej z lektury dramatów, miał też bardzo dobre wyczucie możliwości aktorów i ich warsztatu. Utrzymywał również, wbrew konwenansom swej klasy społecznej, bliskie kontakty z ludźmi sceny. W pełnych komediach kilkuaktowych pierwszego okresu twórczości widać kontynuację formy i problemów poruszanych przez komedię polską doby Oświecenia, gdzie protagonista i całość akcji wiążą się z ujętymi realistycznie zagadnieniami społecznymi (Geldhab, Birbancki, lichwiarze Łatka i Twardosz, a wreszcie Rejent i Milczek z "Zemsty").

Twórczość Aleksandra Fredry

Silny był u hrabiego Fredry nurt plebejski i ludowy. Konstruując "Gwałtu, co się dzieje!" oparł się na dawnych miejskich facecjach: "o ślusarzu, co zawinił, i kowalu, którego powiesili" oraz o rządach kobiet (odwrócenie porządku społecznego). Pochodzący z ludowych bajek motyw "z chłopa - król" pojawia się również w "Panu Jowialskim", będąc żartem z austriackich biurokratów panoszących się w zaborze. Bohaterów z plebsu miejskiego zręcznie złączył autor z aluzjami politycznymi w utworze "Szewcy i diabeł" z ok. 1854 r.

Po 1830 powstały najświetniejsze komedie fredrowskie: "Pan Jowialski", "Śluby Panieńskie", "Zemsta" i "Dożywocie", nie mające już wiele wspólnego twórczością Moliera i autorów doby stanisławowskiej. Fredro twórczo korzystał z dorobku romantyzmu, łącząc go z realizmem. Komedie powstające po powrocie autora z Francji ("Wielki człowiek do małych interesów", "Wychowanka", "Co tu kłopotu!", "Ożenić się nie mogę") odsuwają dawną tematykę wojen napoleońskich, staropolskiej szlachty oraz formy przedrozbiorowej tradycji scenicznej. Nowe utwory czerpią z teatru paryskiego, polemizują z konwencją, zawierają nowe typy ludzkie i struktury konfliktu (usiłowanie gromadzenia bogactwa, wierzyciele i weksle, strzeżenie kapitału itp.). Małżeństwa osób z odmiennych warstw społecznych są już explicite przedstawione jako transakcje, rozwijając tym samym wątek "Pana Geldhaba". Towarzyszy temu wprowadzanie postaci wziętych wprost z Galicji: urzędników z awansu społecznego, zdeklasowanych "herbowych", chłopów spoglądających z sympatią na Jakuba Szelę, bywalców targów końskich. Samodzielne, roztropne postaci kobiet, wraz z ironicznym podejściem do romantycznych "lwic", oddają realne procesy emancypacji we wszystkich zaborach. "Tradycjonalista ideowy - tworzył Fredro w oparciu o znakomity, nowoczesny warsztat pisarski" (M. Inglot).

Na koniec trzeba wspomnieć o Fredrowskich bajkach, świetnie kontynuujących XVIII. wieczną bajkę narracyjną i nie gorszych od twórczości Krasickiego i Trembeckiego. Należą do nich będące kanonem bajek i wierszyków dla dzieci „Małpa w kąpieli", „Paweł i Gaweł" i „Osiółkowi w żłoby dano”.

Rafał Marek

Literatura: M. Inglot [w:] A. Fredro, Śluby Panieńskie, BN I 22, Ossolineum, Wrocław 1983, s. I-LXIX;
K.Wyka, s.v. Fredro Aleksander [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984, vol. I, s. 276-278;
Wikipedia s.v. Aleksander Fredro, https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander_Fredro

Aleksander Fredro – wiersze, utwory, twórczość

Aleksander Fredro – interpretacje

Aleksander Fredro – wydania

Epoka literacka: Romantyzm